Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

 
 

---

36 
IV bob. AKSIYALAR BOZORI 
4.1. Aksiyalarning qoʻllanishi va aksiyalar bozori oʻziga xos 
xususiyatlari 
Oʻzbekiston Respublikasi “Qimmatli qogʻozlar bozori” toʻgʻrisidagi 
qonunda belgilanishicha, aksiya – oʻz egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining 
bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda 
ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga 
boʻlgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi 
yozilgan emissiyaviy qimmatli qogʻoz. Aksiyalar oddiy va imtiyozli aksiyalarga 
boʻlinadi. 
Oddiy aksiya oʻz egasiga aksiyadorlarning umumiy yigʻilishida oʻz ovozi 
bilan ishtirok etish huquqi, dividendlar olish va aksiyadorlik jamiyati tugutilganda 
mulkning bir qismiga ega boʻlish huquqini beruvchi qimmatli qogʻoz. 
Aksiyadorlar umumiy yigʻilishida aksiyador yoki uningvakolatchisi ishtirok etishi 
mumkin.
Oddiy aksiya egalari quyidagi huquqlarga ega: 
–
ovoz berish huquqi yoki korporativ tuzilmani boshqarishda ishtirok 
etish. Oddiy aksiyalar egalariga aksiyadorlarning yillik umumiy yigʻilishlarida va 
korporativ tuzilma faoliyatiga doir muhim qarorlar qabul qilishda ishtirok etish 
huquqini beradi; 
–
korporativ tuzilma daromadlarida qatnashish yoki dividendlar olish 
huquqi. Dividend bu korporativ tuzilma daromadlarining qismi boʻlib, aksiyalar 
soniga qarab aksiyadolarga taqsimlanadi. Oddiy aksiyalar boʻyicha dividendlar 
barcha soliqlar, kreditorlik majburiyatlar, obligatsiya boʻyicha foizlar va imtiyozli 
aksiyalar boʻyicha dividendlar toʻlangandan keyin toʻlanadi; 
–
yangi emissiya qilingan aksiyalarni boshqa shaxslarga taklif etishdan 
oldin sotib olish huquqi afzalliklari. Bu huquqning afzalligi yangi emissiya 
qilingan aksiyalarni sotib olgan yangi aksiyadorlar oldida ularning ulushini himoya 
qilishdadir. Bunday huquq ayniqsa nazorat hamda yirik paket aksiyalar egalari 
uchun muhimdir. Ushbu huquqdan foydalangan holda aksiyadorlar oʻzlarining 
kompaniyadagi ulushi miqdorida aksiyalarni sotib olishlari mumkin. Huquq 
afzalligi yana yangi aksiyalar ochiq bozorga chiqmasidan oldin nominal yoki bozor 
bahosidan arzon narxda aksiyador tomonidan xarid qilinishi mumkin. Buning 
natijasida bunday afzaliy huquq oldi sotdi obyekti boʻlishi mumkin; 
–
korporativ tuzilma tugatilishida mulk qismidan ulush olish huquqi. 
Kompaniyaning tugatilishi – bu komaniya oʻz faoliyatini toʻxtatishi, barcha 
kreditorlar bilan qarzdorliklarni hisob kitob qilishi, qolgan mulkni aksiyadorlar 
oʻrtasida taqsimlashi va boshqalar.
Ovoz huquqi – oddiy aksiya egalari uchun muhim xususiyat. Ammo xorijiy 
kompaniya oddiy aksiyalarini sotib olayotganda shunga eʼtibor berish lozimki, 
oddiy aksiyalarni chiqarayotganda kompaniyalar investorlarning ovoz huquqini 
cheklovchi yoki umuman rad etuvchi aksiyalarni ham emissiya qilishi mumkin. 
Aksincha, bunga qarshi koʻp ovozli, yaʼni bitta aksiya egasiga bir nechta ovoz 

---

37 
huquqini beruvchi aksiyalar ham chiqarilishi mumkin (ayniqsa, chet el kapitali 
ishtirokidagi kompaniyalarda). 
Umumiy holda aksiyadorlar huquqlariga quyidagilarni kiritish mumkin (4.1-
rasm). 
4.1-rasm.