Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

taʼminlanganlik darajasi
boʻyicha ham 
tasniflanadi. Bunda taʼminlangan va taʼminlanmagan obligatsiyalar ajratib 
koʻrsatiladi. Taʼminlangan obligatsiyalarda garov sifatida mol-mulk, kafillik, garov 
masalalari koʻriladi. Taʼminlanmagan obligatsiyalar boʻyicha esa hech qanday 
taʼminot koʻrsatilmaydi. Bunday obligatsiyalar odatda bozorda yuqori nufuzga 
hamda yuqori moliyaviy barqarorlikka ega emitentlar tomonidan muomalaga 
chiqariladi. 
Umumiy holda obligatsiyalar muomalasi emitent uchun ham, investor uchun 
ham maʼlum bir afzalliklarga va kamchiliklarga ega hisoblanadi (3.2-jadval). 
3.2-jadval 
Obligatsiyalarning ayrim turlari afzalliklari va kamchiliklari 
Obligatsiya 
turi 
Afzalliklari 
Kamchiliklari 
Emitent uchun 
Investor uchun 
Emitent uchun 
Investor uchun 
Taʼminlangan 
obligatsiyalar 
Obligatsiyani 
joylashtirish 
boʻyicha 
muammoning 
deyarli yoʻqligi 
Qarz majburiyatni 
qaytarish kafolati 
yuqori darajada 
Moddiy 
aktivlarning 
garov riski 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan 
foizli 
daromadning 
pastligi 
Taʼminlanmaga
n obligatsiyalar 
Mablagʻlarni 
moddiy 
aktivlar 
garovisiz 
jalb 
qilish imkoniyati 
Taʼminlangan 
obligatsiyaga 
nisbatan 
yuqori 
foizli 
daromad 
olish 
Qarz 
zayomi 
hajmi 
kompaniyaning 
ishbilarmonlik 
nufuzi 
va 
moliyaviy 
holatga 
bogʻliqligi 
Qarz majburiyati 
qoplanmasligi 
vaziyati 
yuzaga 
kelganda 
talab 
qilish imkoniyati 
pastligi 
Qayta chaqirib 
olinadigan 
obligatsiyalar 
Qoplash 
muddatidan avval 
qaytarib olish va 
qoplash 
muddatlarini 
Qaytarib olish va 
nominal 
narxlar 
tafovutidan foyda 
olish imkoniyati
Qoplash 
muddatidan 
avval 
qaytarib 
olinganlik uchun 
toʻlov 
Obligatsiyaga 
egalik 
qilish 
huquqi 
cheklanganligi 

---

27 
tanlash 
imkoniyati 
mavjud 
Konvertatsiyala
nuvchi 
obligatsiyalar 
Qarz majburiyati 
qiymati pasayishi 
imkoniyati 
Qoʻyilmalar 
xavfsizligining 
yuqori darajasi 
Aksiyadorlar 
tarkibining 
kengayishi 
natijasida 
gʻarazli 
aksiyadorlar 
paydo boʻlishi 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan daromad 
pastroq 
boʻlishi 
mumkin 
Umumiy olganda obligatsiyalarning boshqa turlari ham investor yoki 
emitent nuqtai nazaridan maʼlum bir ustuvorliklarga hamda kamchiliklarga ega 
hisoblanadi. 
 
3.2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash 
Qarz 
munosabatini 
anglatuvchi 
moliyaviy 
instrumentlar 
sifatida 
obligatsiyalar qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qogʻozlar toifasiga 
kiritiladi. Bunday toifaga qatʻiy belgilangan miqdorda dividend toʻlash belgilab 
qoʻyilgan imtiyozli aksiyalarni ham kiritish mumkin. 
“Qatʻiy belgilangan daromad” umumqabul qilingan atamasini qatʻiy 
ravishda tushunmaslik lozim. Bu atama bunday qimmatli qogʻozlar boʻyicha 
operatsiya oʻtkazish vaqtida nazariy jihatdan toʻlovlar muddatlari va 
miqdorlarining oldindan maʻlum qilinishini anglatadi. 
Xalqaro tajribaga koʻra obligatsiyalarning turli xil turlari amal qilishiga 
qaramasdan ularni daromad toʻlash shakllari boʻyicha quyidagicha uchta tur keng 
qoʻllaniladi: 
- 
kuponli
, qatʻiy belgilangan yoki suzib yuruvchi kupon stavkali 
obligatsiyalar; 
- 
diskontli
(
kuponsiz
), yoki 
nollik kuponli obligatsiyalar
; 
- 
qoplash vaqtida daromad toʻlanadigan obligatsiyalar
. 
Kuponli obligatsiyalar
qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan bir vaqtda 
davriy ravishda pul toʻlovlarini ham nazarda tutadi. Bunday toʻlovlarning miqdori 
nominalga nisbatan foizlarda ifodalanadigan k kupon stavkasida belgilanadi. 
Kuponli toʻlovlar odatda bir yil davomida bir, ikki yoki toʻrt marta amalga 
oshiriladi. 
Bunday qimmatli qogʻozlar harakati natijasidagi pul oqimlari qatʻiy 
belgilangan kuponda operatsiya muddatining oxirida obligatsiyaning diskontlangan 
nominal qiymatiga qoʻshiladigan annuitetni oʻzida aks ettiradi. Soddalashtirish 
maqsadida diskontlash yagona 
r 
stavka boʻyicha amalga oshirilishini shart qilib 
qilib qoʻyamiz. Shunda kuponli obligatsiya qiymati quyidagi formula boʻyicha 
aniqlanishi mumkin: 
𝑉 = ∑
(𝑁 × 𝑘) ÷ 𝑚
(1 + 𝑟 ÷ 𝑚)
𝑡
𝑚𝑛
𝑡=1
+
𝐹
(1 + 𝑟)
𝑛𝑚
bu erda 
F
– qoplash summasi (qoidaga koʻra nominal); 
k – 
yillik kupon stavkasi; 

---

28 
r – 
bozor stavkasi (diskont meʻyori); 
n – 
obligatsiya muddati; 
m – 
bir yilda kuponli toʻlovlar soni. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 12 foizga teng boʻlsa, har 
chorakda toʻlanadigan yillik kupon stavkasi 8 foiz boʻlgan 1000 birlik nominalga 
ega uch yillik obligatsiyaning joriy qiymatini aniqlang. 
𝑉 = ∑
(1000 × 0,08) ÷ 4
(1 + 0,12 ÷ 4)
𝑡
12
𝑡=1
+
1000
(1 + 0,12 ÷ 4)
12
= 900,46 𝑏𝑖𝑟𝑙𝑖𝑘
Shunday qilib, mazkur operatsiya boʻyicha daromadlilik meʻyori 12 foiz 
boʻlganda taxminan 900,46 birlikka teng bahoda obligatsiyani xarid qilish 
mumkin. 
Yuqoridagi masala boʻyicha daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 6 foizga 
teng boʻlganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz. 
𝑉 = ∑
(1000 × 0,08) ÷ 4
(1 + 0,06 ÷ 4)
𝑡
12
𝑡=1
+
1000
(1 + 0,06 ÷ 4)
12
= 1054,53 𝑏𝑖𝑟𝑙𝑖𝑘
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, obligatsiyalar joriy qiymati talab 
qilinadigan daromadlilik meʻyori va qoplash muddatiga bogʻliq. Bu bogʻliqlik 
teskari xususiyatga ham ega. Keltirilgan baholashning bazaviy modelidan isbot 
talab qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar guruhini keltirish mumkin. 
Birinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati, kupon stavkasi va bozor 
stavkasi (daromadlilik meʻyori) oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni oʻzida aks ettiradi: 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan yuqori 
boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan past boʻladi, yaʻni obligatsiya 
diskont bilan sotiladi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan past boʻlsa, 
obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan yuqori boʻladi, yaʻni obligatsiya 
mukofot bilan sotiladi; 
- bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) va kupon stavkasi teng boʻlganda 
obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi. 
Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi. 
Ikkinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati va uni qoplash muddati 
oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi: 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan yuqori 
boʻlsa, obligatsiya boʻyicha diskont summasi qoplash muddatining yaqinlashishiga 
qarab kamayib boradi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan past boʻlsa, 
obligatsiya boʻyicha mukofot miqdori qoplash muddatining yaqinlashishiga qarab 
kamayib boradi; 
- obligatsiyani qoplash muddati qancha uzoq boʻlsa, bozor stavkasiga 
nisbatan uning bahosi taʻsirchanroq boʻladi. 

---

29 
Kuponli obligatsiya qiymatini aniqlash formulasidagi oʻzaro nisbat davriy 
ravishda qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi har qanday moliyaviy 
instrumentning qiymatini baholash uchun asos boʻlib xizmat qiladi. 
Agar kuponli obligatsiyaning qoplash muddati yetarli darajada yuqori, 
masalan 50 yildan ortiq boʻlsa, tahlil jarayonida bunday muddatlarni muddatsiz 
sifatida qarash qulay hisoblanadi. 
Muddatsiz obligatsiyalar
qiymati oʻzida doimiy rentani aks ettiruvchi pul 
oqimlari harakatiga ega degan farazdan kelib chiqqan holda aniqlanishi mumkin. 
Shunda uni quydagicha aniqlash mumkin boʻladi: 
𝑉
∞
=
𝐶𝐹
𝑟
Agarda bir yil davomida toʻlovlar m marta amalga oshirilsa, obligatsiya 
qiymatini hisoblash formulasi quyidagicha koʻrinishga ega boʻladi: 
𝑉
∞
=
𝐶𝐹
𝑚[(1 + 𝑟)
1
𝑚
− 1]
Misol koʻrib chiqamiz. 
IBM kompaniyasining 100 birlik nominalga ega, qoplash muddati 100 yil 
boʻlgan obligatsiya qiymatini talab qilinadigan daromadlilik meʻyori 8,5 foiz 
boʻlgan holatda aniqlaymiz. Kupon stavkasi 7,72 foiz va har yarim yilda bir marta 
toʻlanadi.
𝑉
∞
=
7,72/2
2[(1,085)
1
2
−1]
= 48,25
birlik 
Muomala muddati bir yildan kam boʻlmagan kuponsiz yoki diskontli 
obligatsiyalar qiymatini baholash jarayoni 
F 
nominal qiymat, 
r 
foiz stavka va 
n 
qoplash muddati maʻlum boʻlgan holatda elementar toʻlov oqimi hozirgi miqdorini 
aniqlash orqali ifodalanadi. Qabul qilingan belgilashlardan kelib chiqqan holda 
bunday aktiv joriy qiymati formulasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi: 
𝑉 =
𝐹
(1 + 𝑟)
𝑛
Bundan kuponsiz obligatsiya nominali 100 foiz deb qabul qilinadi, uning 
kurs qiymati esa quyidagiga teng boʻladi: 
𝐾 =
100
(1 + 𝑟)
𝑛
Misol koʻrib chiqamiz. 
Qoplash muddati uch yil, talab qilinadigan daromadlilik meʻyori 4,4 foizga 
teng boʻlsa nominal qiymati 1000 birlikka teng boʻlgan kuponsiz obligatsiyani 
investor qanchaga sotib olishi mumkin? 
1000/(1+0,044)
3
=878,82 birlik. 
Nol kuponli obligatsiyalar aniq belgilab qoʻyilgan vaqt gorizonti boʻyicha 
oʻtkaziladigan operatsiyalar nuqtai nazaridan investorlar qiziqishiga sabab boʻladi. 
Ular foiz stavkalarining vaqtinchalik tarkibini belgilab beruvchi investitsion 
tahlilda muhim rol oʻynaydi. 

---

30 
Keltirib oʻtilgan oʻzaro bogʻliqliklar va misollardan koʻrinib turibdiki, koʻrib 
chiqilgan obligatsiyalar tiplari qiymati 
r 
bozor stavkasi va 
n 
qoplash muddati 
oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. 
Uzoq muddatli 
qoplash vaqtida foizlar toʻlanadigan obligatsiyalar 
bahosi 
talab qilinadigan daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) boʻyicha daromad olish 
imkonini beruvchi amal qiladigan toʻlovlar oqimining hozirgi qiymatiga teng. 
Bunda k – eʻlon qilingan toʻlov foiz stavkasi. Qabul qilingan belgilashlarni hisobga 
olgan holda obligatsiyaning V haqiqiy qiymati va K kurs qiymati talab qilinadigan 
daromadlilikdan kelib chiqqan holda quyidagiga teng boʻladi: 
𝑉 = 𝐹 (
1 + 𝑘
1 + 𝑟
)
𝑛
𝐾 = 100 (
1 + 𝑘
1 + 𝑟
)
𝑛
Obligatsiyalarga investitsiyalar samaradorligi umumiy oʻlchovi sifatida 
qoplash muddatigacha daromadlilik (Yield To Maturity – YTM) koʻrsatkichidan 
foydalaniladi. 
Qoplash muddatigacha daromadlilik
investorning qimmatli qogʻozni 
qoplash muddatigacha saqlashi natijasida olishi mumkin boʻlgan daromadlilik 
darajasini oʻzida aks ettiradi. Bunda obligatsiyaning joriy bahosi va uning bozor 
bahosi (P) oʻrtasidagi nisbatning foizdagi ifodasi olinadi. 
Bir yilda bir marta toʻlanadigan qatʻiy belgilangan kuponli obligatsiyalar 
uchun belgilangan tenglikdan kelib chiqqan holda YTM quyidagicha aniqlanadi: 
𝑃 = ∑
𝐶𝐹
(1 + 𝑌𝑇𝑀)
𝑡
+
𝑛
𝑡=1
𝐹
(1 + 𝑌𝑇𝑀)
𝑛
bu erda F – qoplash bahosi (qoidaga koʻra nominal bahosi). 
Keltirilgan matematik ifodadan YTM ni aniqlash mumkin. Qayd etib oʻtish 
kerakki, formula boʻyicha hisoblanadigan YTM koʻrsatkichi investitsiya ichki 
daromadlilik meʻyorini oʻzida aks ettiradi. Bu erda eʻtibor talab qiladigan jihat 
shuki, 
obligatsiyani 
qoplashgacha 
real 
daromadlilik 
quyidagi 
shartlar 
bajarilgandagina aniqlanadi: 
- obligatsiya qoplash muddatigacha saqlanishi lozim; 
- olinadigan kuponli daromadlar darhol r = YTM stavka boʻyicha qayta 
investitsiyalanishi kerak. 
Shunday qilib, qoplashgacha boʻlgan daromadlilik YTM va kuponli 
daromadni reinvestitsiyalash stavkasi r oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik amal 
qiladi. Yaʻni r pasayishi bilan YTM ham pasayadi, r oʻsishi bilan YTM ham oʻsib 
boradi. 
YTM koʻrsatkichiga obligatsiyaning xarid bahosi ham taʻsir koʻrsatadi. 
Kuponli obligatsiyaning qoplashgacha daromadliligi YTM ning uning bozor 
qiymati P ga fundamental bogʻliqligi quyidagi rasmda keltirilgan (16-rasm). Qayd 
etish kerakki, bu erda teskari bogʻliqlik amal qiladi. 

---

31