O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus Ta’lim Vazirligi Toshkent Viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi Fanidan Mavzu: Ta’lim-tarbiya gigienasi qanday masalalarni o’zichiga oladi?

muvozcinat, ko'rish organlari va ichki organlardagi analizator- 
lar muskullarda joylashgan maxsus retseptorlar kiradi.
Markaziy nerv sistemasiga analizatorlardan kelgan signal 
organizmda funksiyalarni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. 
Har bir analizator ma’lum taassurot turini qabul qilishga moslashgan bo’ladi.Sezgi organlar orqali tashqi muhitdan ichki organlardan taassurotlarni retseptor orqali qabul qilinishi tu- 
fayli o r g a n iz m n in g tashqi va muhitning holati haqidagi 
m a ’lumotlar bosh miyaga olib boriladi.
Analizatorlar yordamida tashqi dunyo aniqlanadi.
Retseptorlardan informatsiyalarni bosh miyaga borishi natijasida or- 
ganizm da o 'z - o ‘zidan boshqarilishi vujudga keladi. Masalan, 
qonning tarkibi o'zgarsa. Shunga bog'liq holda qontomirlar de- 
vorida q o ‘zg‘alish, tormozlanish vujudga keladi.
TERI ANALIZATORINING T U Z IL ISH I 
VA FUNKSIYALARI
Teri ko’p qavatli epiteliy to ‘qimasidan tashkil topgan bo'lib, 
organizmni tashqi to m o n d a n o 'rab turadi. Teri organizmni 
tashqi muhitdagi termik, mexanikaviy, fizikaviy va boshqa 
t a ’sirlarni sezadi. Bulardan tashqari issiqlikni boshqarishda va 
m oddalar almashinuvida ham qatnashadi.
Teri qalin bo‘lib tanada o ‘rtacha 1,6 m sathga ega. U uch 
qavatdan ustki epiteliy qavat — epidermisdan, o ‘rta qavat — 
biriktimvchi to‘qimadan iborat. Asl teri — dermisdan va ichki qavat- 
teri osti yog‘ kletchatkasidan tuzilgan. Epidermis ko’p qavatli 
epitelidan tuzilgan. Epidermis ko’p qavatli epitelidan tuzilgan bo‘lib, 
ustki qavati yemirilib, ostki qavati epitelidan tuzilgan boiib, ustki 
qavati yemirilib, ostki qavati yangi hujayralar hosil qilib turadi. 
Yosh bolalarda epirdermis yupqa boMadi. Epidermis qavat tekis, 
yaxlit bo‘lgani uchun organizmga infeksiya o ‘tkazmaydi.
Haqiqiy teri — derm a qalin b o ‘lib epidermis tagida joylashgan.
Haqiqiy terida ter bezlari, soch va tuklar ildizi, qontom ir- 
lari, retseptorlar va pigment hujayralari b o ‘ladi.
Ter bezlari terining h am m a qismida tarqalgan bo'lib, faqat 
labning pushti qismida, jinsiy olat boshchasida, quloq suprasi- 
da boMmaydi. Ular q o ‘l-oyoq kaftida, chot bo'g'im ida, qo'ltiq 
ostitda zich joylashgan b o ‘ladi. Odam ning 1 sm 2 terisida 500— 
1000 tagacha ter bezlari bo'ladi.
Ter bezlarining naychasi ingichka bo'lib, uzunligi 2 mm kela­
di, u terining epidermis qismida teshik bilan tashqariga ochiladi. 
Ter bezlarining faoliyati tufayli organizmdagi ortiqcha suv, siydik
va turli tuzlar tashqariga chiqarilib, organizmda energiya almashinuvi 
rostlanib turadi. Yosh bolalarda ter bezlari mayda, yetarlicha rivoj- 
lanmagan bo‘ladi. Terining ko’p qismi soch va tuklar bilan qop­
langan bo'lib, ulaming ildizi haqiqiy terida joylashgan.
Soch, tuklar o'zgargan epiteliy hujayralardan iborat, pi- 
yozchasi tirik b o i a d i , ular ko’payib turadi. Soch ildizida piy- 
ozchasi bo‘lib, u qontomirlar va nerv tolalari bilan ta ’minlangan. 
Soch piyozchasining ikki yonida yog‘ bezlari bo'lib, ular sochni 
moylab turadi. Soch va tuklarning rangi tarkibida pigmentga 
b o g ‘liq. Soch tuklar ildizin ing yonida ular holatini
o'zgartiradigan silliq muskullar b o i a d i . Haqiqiy terida q o n ­
tomirlari juda ko’p b o ‘ladi. U lar teri osti kletchatkasida anas- 
tom oz hosil qilib, qontom irlar turini vujudga keltiradi.
Terida retseptorlar turli miqdorda tarqalgan b o i ib , b a ’zilari 
epidermisda haqiqiy terining so‘rg‘ichsimon qismida pardalar 
tugaydi.
Terining turli qismlarida sezuvchi retseptorlari soni ham 
30000 taga yetadi, tahm inan 1 sm 2 da 3 ta, sovuqni sezadigan 
reseptorlar 250000 taga yaqin b o iib , 1 sm 2 da 12— 13 ta b o ‘ladi.
Terida og‘riqni sezuvchi retseptorlar o 'rta hisobda har 1 
sm 2 da 130 ta b o ‘ladi. Terining sezish xususiyati organizm nerv 
sistemasining holatiga, t a ’sir kuchiga qarab o ‘zgaradi.
Tashqi dunyoni bilishda teri analizatori muhim rol o ‘ynaydi.
Terida taktil, og‘riq va harorat taassurotlarini qabul qila 
oluvchi reseptorlar joylashgan. Teri turli sezgi bilan b o g ‘liq 
b o ‘lgan afferent orqali miyaning orqa shoxi va bosh miyaning 
alohida qismlari bilan bog‘langan bo'ladi.
Teri analizatorining nerv markazi bosh miya yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining orqa markaziy chuqurligida joylashgan b o ‘ladi.
Teri sezgisi og‘riq, sovuq tegishi va bosim turlariga b o ‘linadi.
Taktil sezgi tegish va bosim sezgilaridir. Taktil retseptorlari 
barmoq uchlarida, kaftning ichki yuzasida, oyoq panjasi tagi- 
da tilning uchida va boshqa qismlarda ko’proq joylagan. Orqada 
va bo'ynida retseptorlar kam roq joylashgan. Terida hammasi 
b o ‘lib 500—10000 retseptorlar bor.
Terida melanin pigmenti b o ‘lib, u teriga rang beradi. Bu 
pigm ent quyosh nuri t a ’sirida D vitamin ishtirokida k o ‘payadi.
Teri osti yog‘ kletchatkasi bevosita teri ostida joylashgan 
bo'lib, ayollarda qalin, erkaklarda yupqaroq. Shuning uchun
ayollarning tashqi ko'rinishi silliqroq bo'ladi. Erkaklarda esa 
qontomirlar, muskul d o ‘ngliklari bilinib turadi.
Terida taxm inan 500 000 ta tuyg‘u retseptori bo'lib, ular 
hisobda 1 sm2 da 25 tadan joylalgan, qo'l barm og'ining uch- 
larida zichroq b o ‘ladi.
Teri analizatori homilaning ona qornida shakllana b o sh ­
laydi. Yangi tug'ilgan bola terisi retseptor tuzilmalar bilan juda 
yaxshi t a ’minlangan bo'ladi. Shu bilan birga bolaning yoshi 
ortishi bilan teridagi retseptorlar tuzilmalari morfologik va funk- 
sional tom ondan rivojlanib boradi.Bola yura boshlashi oyoq panja osti terisidagi retseptorlar soni orta boshlaydi.
Bolaning bir yoshida terining retseptor tuzilmalari katta 
odamnikiga o ‘xshab ketadi.
Terida bosim sezgisiga nisbatan moslanish hosil b o £ladi. 
Yangi tug‘ilgan bolada taktil sezgisi ancha yaxshi rivoljangan. 
Yangi tug‘ilgan va k o ‘krak yoshidagi bolalarda og‘iz, ko'z, lab, 
kaftning ichki kaft yuzasi oyoq tagi sezgirroq boMadi. Taktil 
sezgisi odam ning butun hayoti m obaynida o'zgarib turadi. 
Odamning 35—40 yoshida terining sezgirligi eng yuqori b o ‘lib, 
so‘ng keksalikda kamayadi.