O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Grammatika va so’z yasalishiga oid mashqlar va tahlil turlari 
Maktabda tildan nazariy bilimni o’rganishdan maqsad fikrni og’zaki va yozma 
tarzda grammatik to’g’ri va uslubiy aniq ifodalash uchun undan ongli foydalanish 

---

436 
hisoblanadi. Biroq nazariy bilimni amalda qo’llashni esa maqsadga muvofiq va 
muntazam o’rgatib borish talab etiladi. 
Mashqlar tizimi tushunchani o’zlashtirish bosqichiga va uning xususiyatiga
mos ravishda mashq turini tanlash, uning murakkablasha borishini va o’quvchilar 
mustaqilligi o’sib borishini hisobga olgan holda mashqlarni bajarish izchilligini 
aniqlashni ko’zda tutadi. Bu tizim mashqlarning o’zaro bog’lanishiga asoslangan. 
Mashq turlari. 
Grammatik mashqlar turli asosga ko’ra tasnif qilinadi, shuning 
uchun mashqning har xil turi hosil bo’ladi. Agar bilimni shakllantirish xarakteriga 
asoslanilsa, grammatik mashqlar ikki katta guruhga bo’linadi: 
1) 
morfologik mashqlar
(bunga leksik-morfologik mashqlar ham kiradi); 
2) 
sintaktik mashqlar
.
Agar o’quvchilar faoliyatining xarakteri, yaoni mashq jarayonida o’quvchilar 
bajaradigan aqliy omillar xarakteri asos qilib olinsa, mashqlar 
analitik, sintetik, 
taqqoslashga,
 
guruhlashga, umumlashtirishga oid
mashqlarga bo’linadi.
 
Mashqning o’ziga xos xususiyatlarini aniqroq belgilash uchun
 
yuqoridagi ikki 
asos hisobga olinadi. Masalan, mashqning vazifasi aralash berilgan so’zlardan gap 
tuzishni va gap bo’laklarini ajratishni talab etsa, bu mashq bilimni shakllantirish 
turiga ko’ra 
sintaktik mashq
, faoliyat xarakteriga ko’ra 
sintetik-analitik mashq
hisoblanadi. 
Boshlang’ich sinflarda sof morfologik yoki sof sintaktik mashq juda kam 
ko’llaniladi, shuning uchun ham vazifaning yetakchi tomoni hisobga olinadi. 
Masalan, matnga mazmunga mos otni qo’yish, qaysi kelishik ekanini ko’rsatish 
talab etilsa, bu 
leksik-morfologik mashq
dir. O’quvchi otning qaysi kelishikda 
ekanini aniqlash uchun u bog’langan so’z (fe’l yoki ot)ni aniqlashi (so’z birikmasini 
ajratishi) talab etiladi, shunga ko’ra bu mashq 
sintaktik mashq
hisoblanadi. 
Grammatik tahlil 
analitik
mashq
qa kiradi. Grammatik tahlil so’z turkumiga 
ko’ra (morfologik) tahlilni, gap bo’laklariga ko’ra (sintaktik) tahlilni o’z ichiga 
oladi. 
Gap bo’laklariga ko’ra tahlil o’quvchilar o’zlashtirgan sintaktik bilimlarning 
meoyoriga qarab chuqurlashib boradi. 

---

437 
Amaldagi dasturga ko’ra, 1- sinf o’quvchilari “ega” va “kesim” atamalaridan 
foydalanmaydilar, ammo ular gapniig bosh bo’laklarini amaliy ravishda topish 
ko’nikmasiga ega bo’ladilar, yaoni gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan 
so’z (ega)ni, u haqda nima deyilganini anglatgan so’z(kesim)ni topadilar. Masalan, 
Bolalar olmalarni terdilar 
gapini tahlil qilishda o’quvchilar quyidagicha fikr 
yuritadilar: “Gap bolalar haqida aytilgan. Kimlar? – 
bolalar 
(so’zning tagiga bitta 
to’g’ri chiziq chizadilar). 
Bolalar 
– nima qildilar? – 
terdilar 
(so’zning tagiga ikki 
to’g’ri chiziq chizadilar). 
Bolalar terdilar –
gapning asosiy qismi; nimalarni? 
(terdilar) – 
olmalarni
”. 
2- sinfda 1- sinfdagidek muhokama qilinadi, faqat mazmuni chuqurlashtiriladi. 
Masalan, 2- sinf o’quvchisi 
“Chiroyli gullar adirlarni bezadi” 
gapini quyidagicha 
tahlil qiladi: “Gap gullar haqida aytilgan. Nimalar? – 
gullar 
– ega (tagiga bir chiziq 
chizadi). Paxtalar haqida nima deyilgan? 
Ochildi 
– nima qildi? – kesim (tagiga ikki 
to’g’ri chiziq chizadi). Qaerlarni? (bezadi) – 
adirlarni
– ikkinchi darajali bo’lak, 
gapni to’ldirayapti (tagiga uzuq chiziq chizadi). Qanday? (gullar) – 
chiroyli 
(gullar) 
ikkinchi darajali bo’lak, egani izohlayapti. 
Gullar bezadi
– gapning asosi. 
Chiroyli 
gullar 
va 
adirlarni bezadi 
– so’z birikmasi”. 
3 - 4- sinflarda sintaktik tahlil sifat jihatidan o’zgarmaydi, ammo so’z 
birikmasini ajratishga ahamiyat beriladi. 
Morfologik tahlilning mohiyati so’zning qaysi so’z turkumi ekani, gapda 
qanday grammatik shaklda kelganida ifodalanadi. 
To’liq morfologik tahlilda o’quvchi so’z turkumining o’zi o’rgangan 
belgilarini aytadi. Masalan, 1-sinf o’quvchisi shu so’z qanday savolga javob 
bo’lishini va nimani bildirishini aytadi (shaxs yoki narsa, narsa belgisi, harakati). 
3- sinfda so’z turkumlari o’tilgach, morfologik tahlil quyidagi tartibda 
o’tkaziladi: