O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Birinchi bosqich 
(birinchi sintez).
Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni 
yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan 
tanishtirishdan iborat. 
Ikkinchi bosqich
(analiz).
Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar 
rivojining bog’lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va 
ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday 
xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulьminatsion nuqta, 
yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va 
qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday 
tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
 
Uchinchi bosqich
(ikkinchi sintez).
Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok 
etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlarni 
taqqoslash va baholash, asarning g’oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish 
manbai va san’at asari sifatida baholash (qanday ma’lumotlarga ega bo’ldik, asar 
nimaga o’rgatadi, muallif o’z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq, ravshan va 
ta’sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. 
Ikkinchi sintezdan so’ng o’qilgan asarga bog’liq holda ijodiy xarakterdagi 
ishlar o’tkaziladi. 
Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o’quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni 
tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir. 

---

243 
Badiiy asarni o’qishga tayyorgarlik 
Asarni o’qishga kirishishdan oldin o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga 
tayyorlash lozim bo’ladi. CHunki o’quvchilar asar mazmunini to’g’ri idrok etishlari 
uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bo’lishlari zarur. Buning uchun 
tayyorgarlik ishlari o’tkaziladi.
Ma’lumki, sinfda o’qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. 
O’quvchilarni matn bilan tanishtirish o’qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. 
Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish, o’quvchilarni 
asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini his etish, 
notanish va ko’p ma’noli so’zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash 
kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo’lsa, tabiat qo’yniga 
sayohat uyushtirish ham sinfda o’qish muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qiladi. 
Matn bilan dastlabki tanishuvdan so’ng quyidagicha savollar bilan murojaat 
qilish darsda o’quvchilarning faolligini oshiradi: 
1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb o’ylaysiz? 
2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti-harakatini ma’qullaysiz? 
Qaysi birining fe’l-atvori, o’zini tutishi sizga yoqmadi? 
3. Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz? 
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar: 
1. O’quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi 
tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlar 
berish, badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o’quvchilarning o’z hayotida 
kuzatganlari bilan bog’lay olishlariga sharoit yaratish. 
2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg’otish. 
Masalan,
4-sinfda Zafar 
Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma’lumotlar berish mumkin: 
Zafar 
Diyor Namangan viloyatining CHust tumanida tug’ilgan. Ota-onasi dehqon 
bo’lgan. Ular kambag’allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to’rt yoshga to’lganda 
uning oilasi Toshkentga ko’chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. SHoirning 

---

244 
o’zi esa eski maktabda o’qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7- bolalar uyida 
tarbiyalanadi. SHoirning birinchi she’rlar to’plami 21 yoshida bosilib chiqadi. 
3. O’quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash.
 
4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so’zlarning lug’aviy 
ma’nolarini tushuntirish. 
Masalan,
4-sinf “O’qish kitobi”dagi “Xarita” matni ustida 
ishlaganda so’z va iboralar lug’ati quyidagicha bo’lishi mumkin: