597
O’qituvchi badiiy asar ustida ishlash jarayonida o’quvchilarni ko’chma
ma`nodagi so’zlar bilan tanishtirish orqali ayrim so’zlar ko’p ma`noda ishlatilishini
tushuntirib boradi. SHu bilan birga, maxsus mashqlar ham ishlatiladi:
1. So’zlarning so’z birikmasidagi ma`nosini qiyoslash:
soat yurdi, poezd yurdi,
ukam yurdi; tosh yo’l, tosh yurak; kumush qoshiq, kumush osmon, kumush qish.
2. Gaplarni o’qib, ajratib ko’rsatilgan so’zlarning ma`nosini aytish:
Bu yil
yoz
issiq bo’ldi. Sen o’rtog’ingga xat
yoz.
Boshlang’ich sinflarda ko’p ma`noli va shakldosh (omonim) so’zlar yuzasidan
nazariy ma`lumot berilmaydi, bunday tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik
ko’riladi, xolos.
O’quvchilar nutqini boyitishda maqollar katta ahamiyat kasb etadi.
Maqollar
o’qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya tuzish uchun ham, grammatik tahlil va
yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham, sermazmun va ta`sirchan
bo’ladi; maqollar o’quvchilarning badiiy didini o’stiradi,
nutqqa eotibor bilan
qarashga, to’g’ri, mantiqiy fikrlashga o’rgatadi, estetik tarbiyasida muhim o’rin
tutadi. O’qish kitoblarida mavzuga bog’liq holda, o’zbek tili darsliklarida esa mashq
matnlari ichida xilma-xil mavzularda juda ko’p maqollar beriladi. O’quvchilar
maqollarni o’qib, o’qilgan asarning axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan
bog’laydilar, ularning majoziy mazmunini, ayrim so’z va iboralarniig ma`nosini
tushuntiradilar. Natijada o’rni bilan maqollardan foydalana boshlaydilar.
Maqollar o’qilgan asarning
xulosasi sifatida ishlatilib, ko’pgina asarlarning
mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan, «Ovchi, Ko’kcha va Dono»
(4-sinf) ertagining xulosasi sifatida «Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar»,
«Ahillikda hikmat ko’p», «Birlashgan kuch yengilmas», «Do’stlar ahil bo’lsa, ish
oson bo’lur»
maqollari; «Odobli bo’lish osonmi?» (A. Obidjon) asaridan so’ng
«Odob − kishining ziynati», «Odobli bola elga manzur», «Ilmning kattasi − odob»,
«Aql yoshdan, odob boshdan» maqollari beriladiki,
bular shu asar mazmunining
mag’zini ochib beradi. O’quvchilar maqollarni yoqtiradilar,
shuning uchun ham
maqollar bilan berilgan topshiriqlarni jon-dildan bajaradilar. O’qituvchi shularni
598
hisobga olib, maqollar bilan xilma-xil mashqlar ishlatish orqali o’quvchilarga
so’zlarning majoziy ma`nosini, ko’p ma`no ifodalashini amaliy singdirib boradi.
Dostları ilə paylaş: