O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti


Xalqaro standartlar asosida investitsiyalarni baholashni



Yüklə 455,92 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/20
tarix24.10.2023
ölçüsü455,92 Kb.
#160430
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   20
investitsiyalar hisobini buxgalteriya hisobining milliy standartlari

 
3.2. Xalqaro standartlar asosida investitsiyalarni baholashni 
takomillashtirish 
Investitsiyalarni baholash masalasi ko’rilgan moliyaviy hisobotning 
birinchi xalqaro standarti – 25-«Moliyaviy investitsiyalar» deb ataldi (Mazkur 
standart 2001 yildan bekor qilingan). U 1985 yilda moliyaviy hisobotlarning 
xalqaro standarti (MHXS) bo’yicha qo’mita tomonidan qabul qilingan. Ushbu 
standartda investitsiyalarni hisobga olishning asosiy yo’nalishlari qimmatli 
qog’ozlar, berilgan qarzlar (sho’’ba va qaram jamiyatlarga qilingan 
investitsiyalar bundan mustasno, ular boshqa standartlarda ko’rib chiqilgan) va 
hokazolar korxonalar ishlab chiqarish faoliyatida ishlatilishi uchun emas, balki 
investitsion daromad olish maqsadida ko’chmas mulk ob’ektlari va boshqa 
aktivlarga qilgan investitsiyalar – «investitsion mulk» to’plami sifatida 
belgilangan edi. Shunday qilib, MHXS investitsiyalarning barcha ko’rinishlarini 
bir turdagi o’xshash tavsifli aktivlar sifatida ko’rib chiqqan. Shuning uchun 
ushbu aktivni hisobga olishda tasnifni tanlash umumiy bo’lgan. Investor 
korxona maqsadidan kelib chiqqan holda, uzoq muddatli va qisqa muddatli 
investitsiyalarga taqsimlangan. 
25-MHXSda qisqa muddatli investitsiyalardan ajratishning aniq mezoni 
(investor maqsadidan tashqari) ajratilgan emasdi. Amalda moliyaviy 
investitsiyalarning bunday ajratilishi aktivlarni hisobga olishning umumiy 
tushunchalariga xos. Bu ularni ikki tarkibiy qismga: joriy va uzoq muddatliga 
ajratish edi. Bundan tashqari, 25-MHXSda moliyaviy investitsiyalarni baholash 


45 
usullari bozor qiymati va tannarx tushunchalariga asoslangan. Qisqa muddatli 
investitsiyalar, ko’zda tutilganidek, bozor qiymatiga ega bo’lib, ular ikki 
qiymatning, ya’ni bozor qiymati va hisobga olingan qiymatlarning (tannarx) eng 
kichigi bo’yicha baholangan. Binobarin, ehtiyotkorlik tamoyili amalga oshirilar 
edi. Uzoq muddatli investitsiyalarning tannarx yoki qayta baholangan qiymati 
yoxud faol bozorda ular bilan savdo qilinganda shakllangan bozor qiymati va 
tannarxning eng kichik qiymati bo’yicha baholanishi nazarda tutilgan edi. 
25-MHXS bo’yicha moliyaviy investitsiyalarni baholash va tasniflashning 
asosiy kamchiliklari bo’lib: 
-
foydalanuvchi uchun qisqa va uzoq muddatli investitsiyalarni ajratishda 
ma’lumotlarning etarli emasligi; 
-
qisqa va uzoq muddatli investitsiyalarni ajratishda aniq mezonlarning 
yo’qligi, bu holda korxona maqsadlari to’la bo’la olmasligi; 
-
investitsiyalarni baholashda muqobil yondoshishlar miqdorining 
ko’pligi hisoblanar edi. 
Investitsiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarni hisobotlarda aks ettirish 
borasida keyingi qadam 1995 yilda 32-MHXS «Moliyaviy investitsiyalar 
ma’lumotni ochib berish va taqdim etish»ning qabul qilinishi bo’ldi. Bu standart 
moliyaviy investitsiyalarni, jumladan, moliyaviy investitsiyalar tasnifi, hisob 
siyosati to’g’risidagi ma’lumotlarni ochib berish, shuningdek, ushbu 
investitsiyalar bilan bog’liq masalalarni qamrab olgan. Biroq, 32-MHXSda 
moliyaviy investitsiyalarni baholash va ularni tan olishga daxldor masalalar 
ko’rib chiqilmagan. Bu qism bo’yicha 25-MHXS amal qilishni davom 
ettiravergan. U yuqorida aytilgan kamchiliklari tufayli korxonalarning moliyaviy 
aktivlarga qilgan o’z investitsiyalari to’g’risidagi ma’lumotlarni aniq taqdim 
etish, ular hisobotidan foydalanuvchilarning esa, taqdim etilgan ma’lumotlar 
asosida aniq iqtisodiy qarorlar qabul qilishdagi imkoniyatlarini cheklab qo’yar 
edi. Natijada moliyaviy investitsiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarni taqdim etish 
va hisobga olish tartibini belgilovchi xalqaro standartning ikkalasi: 25 va 32-
MHXSlar qabul qilingan atamalar bo’yicha ham, masalalarning qamrab olgan 


46 
ko’lami va talablarini batafsil ko’rib chiqish darajasida ham keskin farq qilar 
edi. Ya’ni, 25-MHXS korxonalar investitsiyalarini ko’rib chiqsa, 32-MHXS esa 
ham aktivlarga, ham majburiyatlarga, ham investitsiyalarga tarqaladi. 
1995 yilda MHXS bo’yicha qo’mita va qimmatli qog’ozlar bo’yicha 
Xalqaro tashkilot komissiyasi o’rtasida hisobga olish xalqaro standartlarning 
kelgusi rivoji to’g’risida kelishuvga erishildi. Bu shundan iborat ediki, qo’mita 
hisobga olish standartlarini ishlab chiqadi, Xalqaro tashkilot komissiyasi esa 
ularni tahlil etib, sarmoya bozorida tatbiq va tavsiya etadi yoki ushbu harakatdan 
o’zini 
to’xtatadi. 
Moliyaviy 
investitsiyalarni, 
jumladan, 
moliyaviy 
investitsiyalarni baholash va ularni tan olish bo’yicha standartlarni ishlab 
chiqish loyihasi MHXS bo’yicha qo’mitaning asosiy loyihalaridan biri bo’lib, 
uning oraliq bosqichi 1998 yilda 39-MHXS «Moliyaviy investitsiyalar: tan olish 
va baholash»ning qabul qilinishi bilan yakunlandi.
39-MHXSda moliyaviy investitsiyalar quyidagilar: 
-
u 32-MHXS singari moliyaviy aktivlarga (qimmatli qog’ozlar, 
berilgan zayomlar, aktivlar bo’lgan moliyaviy investitsiyalar hosilalari) va 
moliyaviy majburiyatlarga (debitor qarz, olingan kredit va qarzlar, majburiyat 
mezoniga javob beruvchi hosilaviy dastaklarga) tarqaladi; 
-
moliyaviy investitsiyalarning aksariyat qismi haqiqiy qiymat 
bo’yicha baholanadi; 
-
moliyaviy investitsiyalarni toifalarga bo’lish, GAAP bo’yicha 
qimmatli qog’ozlarni toifalarga bo’lish bilan deyarli bir xil. Birgina farqi boshqa 
korxonalarga zayomlar toifasining qo’shimcha ravishda kiritilganligidadir; 
-
39-MHXS moliyaviy investitsiyalarni tan olish va baholash 
masalasi yuzasidan xalqaro kelishuvning oxirgi ko’rinishi emas. Chunki haqiqiy 
qiymat bo’yicha moliyaviy majburiyatlarni, shuningdek, hosila investitsiyalarni 
baholash bilan bog’liq holatlar qo’mita bilan muvofiqlashtirilmagan. Biroq 
moliyaviy investitsiyalarning tor guruhi, chunonchi, moliyaviy investitsiyalar 
miqyosida hisobga olish uslublari borasida xalqaro darajada kelishuvlarga 
erishganlik haqida ishonch bilan aytish mumkin. 


47 
39-MHXS 2001 yil 1 yanvarda kuchga kirdi. Bu standartning qabul 
qilinishi va kuchga kirishi orasidagi muddatning bunday cho’zilib ketishiga 
sabab, unda ko’rib chiqilayotgan masalalarning murakkabligi va uni qo’llash 
bilan bog’liq qiyinchiliklarning mavjudligidadir. Shu munosabat bilan moliyaviy 
investitsiyalar bo’yicha qo’shma ishchi guruh 39-MHXSning alohida jihatlarini 
amalda tatbiq etishga oid hujjatni ishlab chiqmoqda. Eng katta qiyinchiliklardan 
biri moliyaviy investitsiyalarning katta qismini haqiqiy qiymat bo’yicha 
baholashga o’tishdan iborat. 
39-MHXS «Moliyaviy investitsiyalar» tushunchasi bilan ishlaydi. 
Investitsiya – bu, boshqa korxona mulkini qayta taqsimlash (foizlar, royalti, 
dividendlar va ijara haqi), kapitalning o’sishi shaklida yoki boshqa turdagi foyda 
olish maqsadida korxona egalik qiluvchi aktiv. Ta’rifdan ko’rinib turibdiki, 
«investitsiya» atamasi juda keng va moliya bozorini, ko’chmas mulk ob’ekti 
bozorini va hokazolarni birday qamrab oladi. U aniq bozor shaklidagi 
chegaralarga ega emas. Shunday bo’lsada, «investitsiya» atamasini qo’llash 
chegarasini moliyaviy bozor chegarasigacha keltirsak, anchayin tor va aniq 
«moliyaviy investitsiyalar» deb ataluvchi toifani olishimiz mumkin. Ushbu 
yondashishdan moliyaviy investitsiyalarga, pul mablag’laridan tashqari, ya’ni 
qimmatli qog’ozlar, boshqa korxonalarga berilgan qarzlar, talab etish huquqini 
boshqa shaxs foydasiga voz kechish natijasida olingan o’zga korxonalarning 
debitorlik qarzlari, shuningdek moliyaviy investitsiyalarning turli hosilalari – 
fyucherslar, optsionlar, varrantlar va hokazolarga qilingan turli investitsiyalar 
kiradi. 39-MHXSda buxgalteriya balansida ularni baholash maqsadlari uchun 
moliyaviy investitsiyalarning quyidagi tasnifi keltiriladi: 
-
savdo-moliyaviy investitsiyalar; 
-
so’ndirilgunigacha ushlanadigan moliyaviy investitsiyalar; 
-
boshqa korxonalarga berilgan qarzlar; 
-
sotish uchun mavjud moliyaviy investitsiyalar. 
Savdo-moliyaviy investitsiyalar – bu, moliyaviy aktivlarga qilingan 
quyidagi investitsiyalardir: 


48 
-
ushbu aktivlar narxining bozordagi qisqa muddatli o’zgarishidan yoki 
diler darajasi ko’rinishida daromad olish maqsadida amalga oshiriladi; 
-
bozorda qisqa muddat ichida chayqovchilik qilishga mo’ljallangan 
korxona investitsiya portfeli. 
Bunda ushbu aktivlar qanday yo’l bilan olinganligi ahamiyatga ega emas. 
Shuningdek, qarz qimmatli qog’ozlarning so’ndirilish muddati ham ahamiyat 
kasb etmaydi – korxona ham qisqa muddatli, ham uzoq muddatli qimmatli 
qog’ozlar bilan savdo qilib, marja ko’rinishida yoki narx o’zgarishi oqibatida 
daromad olishi mumkin. Odatda, savdo qimmatli qog’ozlar toifasiga «bozor 
qimmatli qog’ozlari» deb ataladigan, ya’ni faol bozorda sotiladigan qog’ozlar 
kiritiladi. 
Fond 
bozorida 
savdo 
tashkilotchisida 
qimmatli 
qog’ozlar 
kotirovkasining yoki dilerda ushbu qog’ozlarni sotib olish uchun belgilangan 
kotirovkasining mavjudligi qimmatli qog’ozlarni ushbu toifaga kiritishga mezon 
bo’lib xizmat qila oladi. 
Savdo-moliyaviy investitsiyalarga ulushli qimmatli qog’ozlar – aktsiyalar 
va qarz qimmatli qog’ozlar – obligatsiyalar kiradi. Shuningdek, likvid debitorlik 
qarz ham kirishi mumkin. 
So’ndirilgunigacha ushlanadigan moliyaviy investitsiyalar – bu: 
-
tayinlangan yoki aniqlanadigan daromadga va tayinlangan so’ndirish 
muddatiga ega; 
-
boshqa korxonalarga berilgan qarzlar bo’lmagan; 
-
korxonaning so’ndirilish muddati tugamagunigacha sotish niyati 
bo’lmagan moliyaviy investitsiyalar. 
Xullas, so’ndirilguncha ushlanadigan moliyaviy investitsiyalarga qarz 
moliyaviy aktivlar, obligatsiyalar, talab etish huquqini boshqa shaxs foydasiga 
voz kechish natijasida olingan debitorlik qarzlar, veksellar kiradi. 
Boshqa korxonalarga berilgan qarzlarga: 
-
korxonada qarzdorga tovar yoki xizmatlar, pul mablag’larini bevosita 
berganida yuzaga kelgan; 


49 
-
ularni 
keyinchalik 
sotish 
maqsadida 
olinmagan 
moliyaviy 
investitsiyalar kiritiladi. 
Shunday qilib, boshqa korxonalarga berilgan qarzlarga, kreditor korxona 
bilan qarzdor korxona o’rtasidagi munosabatlardan vujudga kelgan barcha 
debitorlik qarzlar, jumladan, qarz (kredit) bitimlari bo’yicha investitsiyalar va 
banklarning depozit hisobvaraqlardagi qo’yilmalar kiradi.
Qarzlar (debitor qarz) boshqa korxonalarga berilgan qarzlar toifasiga 
quyidagi holarda kiritilmaydi: 
-
korxona boshqa korxona qarzini bozorda sotib olsa; 
-
korxona boshqa korxona qarzini talab etish huquqini boshqa shaxs 
foydasiga voz kechish yo’li bilan olsa; 
Korxona sekyuritizatsiya jarayonida boshqa korxonadan, odatda, umumiy 
qarzlaridan ulush oladi. Sekyuritizatsiya – bu, korxona qarzlariga likvid shakl 
berish maqsadida, shu qarz summasiga teng summada qimmatli qog’oz 
chiqarish, demakdir. Mohiyati jihatidan, bu korxona qarzini qayta tizimlash 
(restruktizatsiya) shakllaridan biridir. Ko’pincha sekyuritizatsiyalashda investor 
sifatida yirik banklar ishtirok etadi. Yuqorida qayd etilgan barcha hollar boshqa 
korxonalarga berilgan qarzlar tushunchasiga kirmaydi, chunki natijasi debitor 
qarz bo’layotgan bitimning bir ishtirokchisi bevosita qarzdor shaxs bo’lmayapti. 
Shu bois bu qarz kreditor niyati, qarz sifati va portfel tarkibiga bog’liq ravishda 
savdo so’ndirilganigacha ushlab turiladigan yoki sotish uchun mavjud moliyaviy 
investitsiyalar toifasiga kiritiladi. 
Sotish uchun moliyaviy investitsiyalar – bu, yuqorida aytib o’tilgan biror-
bir toifaga kirmagan moliyaviy investitsiyalardir. U aslida oraliq toifa bo’lib, 
unga bozori noaniq yoki ushbu investitsiyalarga nisbatan menejmentning aniq 
mavqelari bo’lmagan moliyaviy investitsiyalar kiradi. 
Buxgalteriya hisobida yuqoridagi moliyaviy investitsiyalar toifalarini aks 
ettirish uchun «Moliyaviy investitsiyalar» hisobvarag’ida tegishli hisobvaraqlar 
ochiladi: 
- savdo; 


50 
-
so’ndirilgunicha ushlanadigan; 
-
sotish uchun mavjud bo’lgan; 
-
berilgan qarzlar. 
Buxgalteriya balansida moliyaviy investitsiyalarni aks ettirganda ular 
shunday toifalar bo’yicha ochib ko’rsatiladi. Bundan tashqari, agar korxona 
hisob va hisobotda aktiv hamda majburiyatlarni uzoq muddatli va qisqa 
muddatliga ajratsa, ushbu tamoyilni moliyaviy investitsiyalarni uzoq muddatli 
va qisqa muddatliga ajratishda ham qo’llash mumkin. Biroq, 25-MHXSda 
belgilangan moliyaviy investitsiyalarni tasniflash qoidasidan farqli o’laroq, 39-
MHXSda moliyaviy investitsiyalarni uzoq muddatli va qisqa muddatliga ajratish 
asosiy bo’lmay, balki qo’shimchadir. Binobarin, 39-MHXSga muvofiq, 
moliyaviy investitsiyalarni baholash tamoyillari investorlar ko’zlagan 
muddatlarga bog’liq emas.
Investitsiyalar hisobini takomillashtirish xususida so’z yuritar ekanmiz, 
ularning baholanish tartibini ham mukammallashtirish talab qilinadi. Ma’lumki, 
har qanday kompaniya oddiy aktsiyalarining bozor bahosi (ya’ni kompaniyaning 
bahosi) kompaniyaning o’z investorlariga kelajakda to’lay oladigan 
dividendlarining hozirgi qiymatiga teng bo’lishi kerak. Ammo amaliyotda 
investorlar ko’pincha biror-bir kompaniya oddiy aktsiyalarining bozor bahosini 
shu kompaniyaning kelajakdagi faoliyatidan oladigan naqd pul oqimlarining 
hozirgi qiymati orqali aniqlashmoqda.
Shuni e’tiborga olish kerakki, kompaniya bahosi dividendlar yoki sof pul 
oqimlari orqali aniqlanganda uning moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijalarini 
aniqroq ifodalaydigan buxgalteriya ma’lumotlaridan bevosita foydalanilmaydi. 
Vaholanki, dividend yoki sof pul oqimlari ko’rsatkichlari kompaniya 
faoliyatining moliyaviy natijalari to’g’risida, kutilayotgan foydalilik darajasi 
to’g’risida, mavjud aktivlar va ulardan foydalanish samaradorligi to’g’risida 
etarlicha tasavvur bera olmaydi. Shuning uchun g’arb olimlari kompaniyaning 
bozor bahosini uning sof aktivlari va sof foyda ko’rsatkichlari asosida aniqlashni 


51 
taklif qilishmoqda. Bu usul moliyaviy adabiyotlarda kompaniyaning bozor 
bahosini topishning normadan ortiqcha foydalar usuli, deb yuritiladi. 
Aktsiyalar bahosini hisoblashning normadan ortiqcha foydalar usuli 
shunday bir mantiqqa asoslanadiki, unga ko’ra kompaniyaning bahosi shu 
kompaniya aktivlarining qoldiq qiymatiga va kompaniyaning kelajak 
faoliyatidan kutilayotgan foydaning investorlar talabidan qanchalik ko’p yoki 
kam ekanligiga bog’liq bo’lishi kerak. Aktsiyalar narxini aniqlashning 
normadan ortiqcha foydalar usulidan foydalanilganida kompaniya biznesining 
faqatgina tutgan davrdagi faoliyati emas, balki hozirgi va kelajakdagi aktivlari 
va 
bu 
aktivlarning 
biznes 
jarayonida 
qanchalik 
darajada 
samarali 
ishlatilayotganligi to’g’risida barcha ma’lumotlar e’tiborga olinadi. 
Investitsiyalar hisobini takomillashtirishda yuqorida sanab o’tilgan 
usullarni keng qo’llash maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birgalikda 
investitsiyalar hisobini takomillashtirishda xalqaro hisob standartlaridan 
foydalanish lozim. Ammo xalqaro hisob standartlarini qo’llashda milliy 
xususiyatlarni, mamlakatda shakllangan xo’jalik yuritish uslubini ham hisobga 
olish zarur. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, investitsiyalar hisobini 
takomillashtirish uning barcha jihatlarini – ularni baholash, investitsiyalardan 
olinadigan daromadlar hisobini tashkil qilish, bu faoliyat bo’yicha olingan 
moliyaviy natijaning soliqqa tortish tartibini ham qamrab olishi lozim. 


52 
XULOSA 
O’zbekiston Respublikasida investitsiyalar bilan ishlovchi korxonalarda 
moliyaviy investitsiyalarni baholash, tashkil etishni o’rganishga bag’ishlangan 
ushbu bitiruv malakaviy ishda quyidagicha xulosalarga kelishga, tavsiyalar 
berish va takliflar kiritishga asos bo’ladi: 
1. Bitiruv malakaviy ishda investitsiyalar va moliyaviy investitsiyalar 
borasida chet el va respublikamiz iqtisodchi olimlarining ushbu masalaga 
nazariy jixatdan yondashganliklari ilmiy asosda tahlil qilinib, investitsiya va 
moliyaviy investitsiyalarga ta’rif berildi. Investitsiya bu investitsiyalovchi 
korxona uchun kelgusida iqtisodiy samaraga erishish maqsadida o’zining yoki 
investitsiyalanuvchi korxonaning turli faoliyat ob’ektlariga kiritilgan mulkiy, 
moliyaviy va aqliy mablag’lar majmuasidir.
2. Buxgalteriya hisobini tartibga solib turuvchi me’yoriy hujjatlardan biri 
buxgalteriya hisobining 12 -sonli «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» milliy 
standartida foiz, royalti, dividendlar va ijara haqi shaklida daromad olish 
investitsiya qilingan kapitalning o’sishi yoki investitsiya qilayotgan kompaniya 
tomonidan boshqa manfaatlarni olish maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
ixtiyorida bo’lgan aktivlarni moliyaviy investitsiyalar sifatida ta’riflanadi. 
Ushbu ta’rif olinadigan daromad nuqtai nazaridan qimmatli qog’ozlardan 
olinadigan daromadlar (foiz, dividend) bilan bir qatorda, nomoddiy aktivlar 
(royalti) va lizing (ijara haqi) bo’yicha olinadigan daromadlarni ham kiritgan. 
Vaholanki, standartning amal qilish sohasi bo’yicha ushbu tur bo’yicha faoliyat 
boshqa standartlarda ko’rib chiqilishi ta’kidlanadi. Yuqoridagilardan kelib 
chiqib, 12-sonli «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» BHMS da keltirilgan 
ta’rifdan yoki investitsiya qilayotgan kompaniya tomonidan boshqa manfaatlarni 
olish maqsadida boshqa korxonalarga kiritilgan, dividend va foizlar ko’rinishida 
qo’shimcha daromad keltiruvchi hissali va qarz qimmatli qog’ozlar 
ko’rinishdagi korxona ixtiyoridagi aktivlardir». 


53 
3. Shuni ta’kidlash joizki, hozirda 0600-«Uzoq muddatli moliyaviy 
investitsiyalar» schyotida ochilgan sintetik schyotlar ma’lum kamchiliklardan 
xoli emas. Jumladan, ularda jamlangan ma’lumotlar mos ravishdagi uzoq 
muddatli moliyaviy investitsiyalarni aks ettiruvchi balans moddalarini 
qo’shimcha guruhlashsiz bevosita shakllanishiga imkon bermaydi. Xususan, 
buxgalteriya balansining uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni aks 
ettiruvchi alohida satrlari 0600-«Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar» 
schyotida ochilgan barcha sintetik schyotlar, shuningdek ular bo’yicha yuritilgan 
analitik schyotlardan terib olinadi va jamlanadi. Bu esa o’z navbatida, sintetik 
schyotlarning balans satrlari bilan uzviy va bevosita aloqalarini susaytiradi, 
bundan tashqari, balansda umuman davlat, Markaziy Bank va mahalliy 
boshqaruv 
organlarining 
qarz 
qimmatli 
qog’ozlari, 
moliya-kredit 
muassasalarining aktsiyalari va boshqa uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarga 
yo’naltirilgan investitsiyalarni aks ettiruvchi satrlar mavjud emas. Shuning 
uchun ham amaliyotda ushbu turdagi investitsiyalarga ega bo’lgan korxonalar 
ularni balansining mos bo’lmagan moddalarida ko’rsatishga majbur 
bo’lmoqdalar. Bundan tashqari, qo’shma va boshqa turdagi (masalan, jamoa, 
mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqalar) korxonalarga kiritilgan 
moliyaviy investitsiyalar uchun buxgalteriya balansida ushbu turdagi 
korxonalarga kiritilgan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni aks ettiruvchi 
satrlar ko’zda tutilmagan. Ushbu muammoni echish uchun balans satrlarini bosh 
kitob ma’lumotlari bilan uzviyligini oshirish maqsadida tavsiyalar berildi. 
4. Yuqoridagilarga qo’shimcha qilib yana shuni aytish mumkinki, 
buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar investitsiyalarning 
kiritilishiga bog’liq bo’lgan korxonalarni sho’’ba, uyushgan, qaram va qo’shma 
korxonalarga ajratish tartiblarini inobatga olmagan, ya’ni qaysi paytda biz 
kiritilgan investitsiyani sho’’ba korxonasiga, uyushgan korxonaga va boshqa 
korxonalarga deb qarashimiz mumkin. Bu masalani echishda buxgalteriya 
hisobining jahon andozalariga muvofiq, kiritilgan investitsiyalarni ulush 


54 
ko’rinishida, ya’ni ovoz berish huquqiga ega aktsiyalarning 50% dan ko’pgina 
egalik qilsa sho’’ba korxonasi, 20-50% gacha egalik qilsa uyushgan korxonalar 
sifatida ko’rsatma berish maqsadga muvofiq bo’lar edi. 
5. Hozirgi sharoitda hisob amaliyotida qimmatli qog’ozlarni hisobga 
olishning birlamchi hujjatlari mavjud bo’lmaganligi sababli ba’zi bir 
korxonalarda ushbu vaziyatda kassa kirim orderi asosida ro’yxatga olish hollari 
ham uchrab turibdi. Vaholanki, kassa kirim orderi faqatgina naqd pullarni kirim 
qilish uchun ishlatilishi mumkin. Yuqoridagilarni inobatga olib, qimmatli 
qog’ozlarni buxgalteriya hisobiga kirim qilish uchun «Qimmatli qog’ozlarni 
kirim qilish hujjati» ishlab chiqildi. Ushbu hujjat qimmatli qog’ozlar uchun 
moddiy javobgarlikning, shu bitimni ijro etayotgan shaxsdan, kassirga 
o’tkazilganligini qayd etish uchun zarur, qimmatli qog’ozlarning sotuvchidan 
oluvchiga o’tish holati oldi-sotdi dalolatnomasi bilan qayd etiladi. Hujjatsiz 
qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi bo’yicha birlamchi hujjatlar depo 
schyotidan va reestrdan ko’chirmalar bo’ladi. Ko’rsatilgan birlamchi hujjat 
qimmatli qog’ozlarni hisobga olishda asos bo’ladi. Tadqiqotlar natijasida 
qimmatli qog’ozlarga dividend hisoblanganda xalqaro moliyaviy hisobotlar 
standartiga muvofiq ikkita usuldan foydalanish taklif etiladi. 
6. Moliyaviy investitsiyalarni baholashda qiymat usuli qo’llanganda, 
investor o’z mablag’ini boshqa korxonaga dastlabki qiymat bo’yicha qo’yadi. 
Uning asosiy tamoyillari shundan iboratki, investitsiyalar qiymati sho’’ba 
tuzilmalarning moliyaviy ahvolidan qat’iy nazar o’zgarmaydi, ulardan 
olinadigan dividendlar bosh jamiyat daromadi sifatida hisobga olinadi. 
Bu usulni quyidagi hollarda qo’llash tavsiya etiladi: 
- sho’’ba jamiyatini keyinchalik yaqin kelajakda sotish uchun olingan va 
uni nazorat qilish ham vaqtinchalik bo’lganda; 
- sho’’ba jamiyati uning bosh jamiyatiga mablag’ o’tkazish qobiliyatini 
jiddiy darajada kamaytiradigan belgilangan uzoq muddatli muhim sharoitlar 
doirasida faoliyat yuritganda. Masalan, sho’’ba jamiyatiga qarz bergan tashkilot 


55 
tomonidan qo’yiladigan dividendlarni to’lashda cheklashlar mavjud bo’lishi 
mumkin. 
7. Moliyaviy investitsiyalarni baholashda ulushbay ishtirok usulini bosh 
jamiyat tomonidan sho’’ba jamiyatiga sezilarli darajada ta’sir o’tkazish va 
nazorat qilish hollarida qo’llash tavsiya qilinadi, u quyidagilardan iborat: 
- investitsiyalarning joriy qiymati sho’’ba jamiyatining xo’jalik faoliyati 
natijalariga bog’liqlikda o’zgaradi: u foyda olganda investitsiyalar qiymati 
oshadi, zarar esa kamayadi; 
- bosh jamiyat investitsiyalardan foydani egalik ulushiga mutanosib 
ravishda aks ettiriladi: uning sho’’ba jamiyatidagi ulushi qancha ko’p bo’lsa, 
bosh jamiyat balansida investitsiyalar qiymati shuncha ko’p summaga oshiriladi; 
- olingan dividendlar daromad sifatida qaralmaydi, balki investitsiyalar 
qiymatini kamaytirish tarzida ifodalanadi. 
8. Hozirgi kunda moliyaviy investitsiyalar bilan faoliyat olib borayotgan 
tashkilotlar uchun ular hisobining auditorlik tekshiruvini o’tkazish dolzarb 
bo’lib bormoqda. Moliyaviy investitsiyalarni audit qilishdan maqsad, ularni 
buxgalteriya hisobida yuritilishi metodikasi va ulardan olingan natijalar bo’yicha 
soliqqa tortilish tartiblari O’zbekiston Respublikamizda tekshirilayotgan davrda 
harakatdagi me’yoriy hujjatlarga mos kelishi, shu bilan birga moliyaviy hisobot 
ma’lumotlarining ishonchliligi to’g’risida to’laqonli fikr shakllanishi bo’lib 
hisoblanadi. 
Qo’yilgan maqsadga erishish uchun auditor mijozning ma’lum bir davrga 
tuzilgan moliyaviy hisobotini o’rganib, undagi moliyaviy investitsiyalarga 
tegishli ko’rsatkichlarning to’g’riligi, ishonchliligi, to’liqligi to’g’risida xulosa 
berish uchun quyidagi bosqichlarda amalga oshirsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. 
1)
Auditni rejalashtirish; 
2)
Xo’jalik muomalalari auditi;

Yüklə 455,92 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   20




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin