O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

GI
, ijtimoiy ehtiyojlar (ta‘lim, sog‗liqni saqlash va 
hokazo) uchun xarajatlar 
GS
, ijtimoiy himoya uchun xarajatlar 
GOTH
, davlat 
boshqaruvi organlari uchun xarajatlar 
GRX
larni tahlil qilishga hamda bu 
ko‗rsatkichlarning regression tenglamalarini tuzishga imkon beradi. 
O‗tkazilgan ekonometrik tahlillarning ko‗rsatishicha (1-jadval), hisobot 
davrida davlat boshqaruvi organlari uchun xarajatlar 
GRX
daromadlar qisqarishiga 
eng ko‗p bog‗liq bo‗lgan.
1-jadval.
Byudjetning daromad va xarajat qismining o‗zaro aloqalarining tahlili uchun tuzilgan 
tenglamalar parametrlarini baholash 
Eveiws 
faylida 
tenglama 
№ 
Bog‗liq o‗zgaruvchi 
Omillar parametrlari 
To‗la tenglamaning 
parametrlari 
Tenglamaning 
adekvatligini 
baholash 
Omillar 
Koef. 
qiym. 
p-
qiymat 
Tanlama 
R
2
DW 
eq1_4 
log(GI) – asosiy kapitalga 
davlat investitsiyalari 
log(GR) – jami daromadlar, SEES3 
– mavsumiylik omili. AR(1), 
MA(1) 
1,14 
-0,14 
0,01 
0,25 
1997,1-
2003,4 
0,54 1,88 
barqaror emas 
eq1_7 
log(Goth) 
– 
ijtimoiy 
himoyaga xarajatlar 
log(GR) – jami daromadlar, SEES3 
– AR(1), AR(3), MA(1) 
0,88 
0,04 
1997,1 – 
2003,4 
0,67 1,86 
barqaror 
eq1_8 
log(GRX) 
– 
davlat 
boshqaruvi 
organlariga 
xarajatlar 
log(GR) – jami daromadlar, SEES1 
– AR(3), MA(2) 
2,4 
-0,06 
0,06 
0,33 
1997,1-
2003,4 
0,75 2,3 
barqaror 
eq1_9 
log(GS) 
– 
ijtimoiy 
ehtiyojlarga xarajatlar 
GR – jami daromadlar, SEES2 – 
MA(2), MA(4) 
0,79 
0,028 
0,01 
0,57 
1997,1-
2003,4 
0,61 2,2 
barqaror emas 
Eq1 
log(GR) – jami xarajatlar 
log(GDP)- YaIM, SEES3 – AR(1), 
MA(4) 
0,45 
0,001 
0,00 
0,09 
1997,2-
2002,4 
0,79 1,97 
barqaror 
Eq2 
log(PIT) – daromad solig‗i 
log(WAGE(-1))- o‗rtacha ish haqi, 
SEES1, AR(1), AR(4), MA(4) 
0,43 
0,01 
0,00 
0,09 
1998,2-
2002,4 
0,90 2,3 
barqaror 
Eq3 
log(INDTAX) 
– 
jami 
bilvosita soliqlar 
log(GDP*rVAT*0,001)- YaIM va 
sanoatda QQS stavkalari 
0,98 
0,06 
1997,2-
2003,3 
0,63 2,1 
barqaror 
Eq4 
GDP
t
– YaIM o‗sish 
sur‘atlari 
GE – davlat xarajatlari (YaIMga 
nisbatan, %) 
GE^2 AR(1), MA(2) 
8,85 
-0,121 
0,00 
0,00 
1992-
2003 
0,99 1,0 
barqaror 
Eq5 
GDP
t
– YaIM o‗sish 
sur‘atlari 
GE – davlat xarajatlari (YaIMga 
nisbatan, %) 
GE^2.47 AR(1), AR(2), MA(3) 
7,69 
-0,0149 
0,01 
0,01 
1992-
2003 
0,95 1,92 
barqaror 
Byudjetga umumiy tushumlar - 
GR
ning o‗sish sur‘atlarining 1 % darajaga 
qisqarishi xarajatlarning shu ko‗rsatkich bo‗yicha sur‘atlarning o‗rtacha 2,4 % 
darajaga, mos holda davlat investitsiyalari bo‗yicha 1,14 % darajaga pasayishiga olib 

---

63 
keldi. Ijtimoiy ehtiyojlar va ijtimoiy himoya uchun xarajatlarning sezgirligi eng kam 
bo‗lib chiqdi. Mos holda ular bo‗yicha elastiklik koeffitsientlari 0,79 va 0,88 
qiymatlarni tashkil qildi. Umuman olganda mazkur holat byudjet siyosatining 
ijtimoiy yo‗naltirilganligi haqida xulosani tasdiqlaydi, bu esa iqtisodiy o‗sishning 
muhim omillaridan biri bo‗lgan inson kapitalining sifatini oshirishga xizmat qiladi. 
O‗z navbatida byudjet daromadlarining o‗sish sur‘atlari butun iqtisodiyotning 
o‗sishiga bog‗liq. Bu haqda 
GR
va 
GDP
ni bog‗lovchi tenglama parametrlari 
tasdiqlaydi. Bu holda YaIM o‗sishi sur‘atining qo‗shimcha 1 foizli darajaga o‗sishi, 
byudjet daromadlari dinamikasini 0,45 foizli darajaga oshiradi. 
Deyarli shunday elastiklik «daromad solig‗i ~ o‗rtacha ish haqi» o‗zaro aloqasi 
uchun ham xarakterlidir. Ish haqining o‗sishi bu ko‗rsatkich bo‗yicha byudjetga 
tushumlar o‗sishi sur‘atlarining 0,43 foizli darajaga o‗sishiga olib keladi. Bilvosita 
(egri) soliqlar YaIM dinamikasiga sezgirroqdir. 
GDP
*
rVAT
soliqqa tortiluvchi bazaning (
rVAT
- sanoatda QQS stavkasi) 1 
foizli darajaga o‗zgarishi INDTAX dinamikasini 0,98 foizli darajaga o‗zgartiradi. 
Shunday qilib, byudjetning daromadlari va xarajatlari iqtisodiy dinamika bilan 
chambarchas bog‗liq. Bundan kelib chiqadiki, byudjet boshqaruvi sohasi tarmoqlaridagi 
holat faqatgina iqtisodiyot real sektori rivojlanishi tezlashganda, uning tarkibi 
takomillashtirilganda, iqtisodiy o‗sishning barcha potensial omillaridan foydalanish 
samaradorligi ko‗tarilganda yaxshilanishi mumkin. 
Byudjet-soliq siyosati parametrlarini asoslashning hal qiluvchi asosiy masalasi 
rivojlanishning turli bosqichlarida xarajatlarning optimal darajasini asoslashdir. 
Dunyoda bu muammo bo‗yicha ko‗plab tadqiqotlar mavjud. Ularning umumiy 
xulosasi - yetarlicha uzoq vaqt oralig‗i doirasida davlat xarajatlari va iqtisodiy o‗sish 
orasida statistik ahamiyatga ega bo‗lgan manfiy aloqa mavjud. 
Har bir guruhning ekonometrik tahlili natijalari ko‗rsatishicha, ularning 
to‗qqiztasidan uchtasi uchun davlatning (byudjet xarajatlari indikatoriga ko‗ra, YaIM 
ga nisbatan foiz hisobida) o‗sishi va o‗lchami orasida musbat o‗zaro bog‗liqlik 
xarakterlidir. Bu aholi soni 1 mln. kishidan kam bo‗lgan davlatlardir. Qolgan barchasi 
uchun aloqa manfiy bo‗ladi. Bu holda O‗zbekiston kiruvchi 4-guruh uchun bu o‗zaro 

---

64 
aloqaning eng baland darajasi xarakterlidir. Davlat xarajatlarining 1 foizli darajaga 
pasayishi, YaIM o‗sishining sur‘atlarini 0,32 foizli darajaga oshirdi. 
Uning o‗sib borishi bilan barqaror o‗sish to‗xtaydi va pasayish boshlanadi. 
Tadqiqotning muhim natijasi shu bo‗ldiki, o‗sish sur‘atining YaIM ga bog‗liqligi 
qavariq egri chiziq shakliga ega (1-rasm), ya‘ni xavfli nuqtadan tashqari davlat 
xarajatlari o‗qida shunday nuqta mavjudki, YaIM ning o‗sish sur‘atlari maksimal 
qiymatga erishadi. To‗rtinchi guruh davlatlari uchun mazkur baho 20-24% ni tashkil 
qiladi. 
a) Rossiya
b) O‗zbekiston 
1-rasm. O‗zbekiston va Rossiyada iqtisodiy o‗sish va davlat o‗lchamlari orasidagi 
o‗zaro aloqa