O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

3.6. Yopiq iqtisodiyot va uning xususiyatlari 
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab 
chiqarishning umumiy jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda 
xarajatlarning doiraviy oqimi modeli ko‗rinishida tasavvur qilish mumkin. Bu sodda 
model makroiqtisodiy tahlil asosini tashkil etadi. Faqat xususiy mulkka tayangan 
(ya‘ni, davlat ishtiroki mavjud bo‗lmagan) yopiq iqtisodiyotda bunday doiraviy oqim 
firmalar va uy xo‗jaliklari o‗rtasida amalga oshiriladi (2-rasm). 
2-rasm. Sof bozor iqtisodiyoti sharoitida ―resurslar-mahsulotlar‖ va 
―daromadlar-xarajatlar‖ning doiraviy aylanishi modeli 
Bu ko‗rsatkichlar o‗rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning 
pasayishi, inflyatsiya va ishsizlik darajalarining ko‗tarilib ketishiga sabab bo‗ladi. 
Pul daromadlari (ish haqi, 
renta, foiz, foyda) 
Resurslar bozori
Uy xo‗jaliklari 
Firmalar
Tovarlar va xizmatlar
bozori 
Resurslarga 
xarajatlar 
Daromadlar 
Iste‘mol xarajatlari 
Resurslar 
Yer, mehnat, 
kapital 
Tovar va 
xizmatlar 
Tovar va 
xizmatlar 

---

76 
Davlat aralashuvi mavjud bo‗lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko‗rinish 
oladi. 
Qisqa muddatli davrda byudjet-soliq siyosati davlat xarajatlari, soliq va 
balanslashgan byudjet multiplikatorlari samarasi ta‘siri ostida bo‗ladi. 
)
(
)
(
mg
C
Y
Y
C
Eq
E
G
Davlat xarajatlarining Δ
G
 
miqdorga o‗sishi rejalashtirilgan xarajatlarning Δ
E
miqdorda o‗sishiga va umumiy xarajatlarning egri chiziq bo‗yicha yuqoriga 
surilishiga olib keladi. Bu vaziyatda yalpi ishlab chiqarish hajmi (Δ
Y
) miqdorida 
o‗sadi. 
Xarajatlardagi ozroq o‗zgarish daromadlardagi undan ancha katta bo‗lgan 
o‗zgarishni keltirib chiqaradi va 
b
E
Y
1
1
ΔY/ ΔE=1/(1-b) bo‗ladi (3-rasm).
E
E
=
Y
E
2
=
E
1
+
Δ
E
(
Δ
G
)
E
2
=
Y
2
E
1=
C
1
+
I
1
+
G
1
+
X
n
1
E
1
=
Y
1
Δ
E
Δ
Y
E
1
=
Y
1
E
2
=
Y
2
Y
3-rasm. Davlat xarajatlari o‗zgarishining multiplikativ samarasi 
m
E
b
E
Y
)
1
(
1
.
 
Soliqqa tortish hisobga olinmaganda yopiq iqtisodiyot uchun davlat xarajatlari 
multiplikatori va ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini quyidagi tenglamalar 
sistemasini yechish orqali topish mumkin: 
bY
a
C
G
I
C
Y
, 
bu yerda: 
G
I
C
Y
– yopiq iqtisodiyot uchun asosiy makroiqtisodiy ayniyat. 

---

77 
Tenglamalar sistemasini 
Y
uchun yechib, quyidagi natijani olamiz: 
)
(
)
1
(
1
1
G
I
a
t
b
Y
, 
bu yerda: 
)
1
/(
1