O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

Miqdoriy xarakteristikaga 
ega omillar 
Sifat omillari 
Shartli (ballarda) 
baholanadigan omillar 
Asosiy (birinchi darajali) 
omillar
 
Ikkinchi darajali omillar
Tasodifiy omillar
Bevosita kuzatiladigan 
(o‗lchanadigan) omillar 
 
Bevosita kuzatilmaydigan 
(o‗lchanmaydigan) omillar 
Murakkab (kompleks) omillar
 
Oddiy (birlamchi) omillar 
Ichki omillar
 
Tashqi omillar 
Juda chuqur yashirin (yuqori 
tartibli) omillar 
 
Yashirin (2-tartibli latent) 
omillar
Yuzaki ko‗zga tashlanadigan 
(1-tartibli) omillar
Rostlanuvchi (boshqariluvchi) 
omillar
 
Qisman rostlanuvchi omillar Tartibga solinmaydigan 
omillar 
Qisqa muddatli
 
O‗rta muddatli 
Uzoq muddatli ta‘sirlar 
Talab tomon omillari
 
Taklif tomon omillari 
Iqtisodiy rivojlanishni bevosita 
tezlashtiruvchi omillar 
 
Iqtisodiy rivojlanishga 
bilvosita ijobiy ta‘sir 
etuvchi omillar
Iqtisodiy rivojlanishni 
sekinlashtiruvchi omillar 
(unga tahdidlar va xavflar) 
Intensiv omillar 
 
Ekstensiv omillar 
Sintetik omillar
Iqtisodiy-ijtimoiy 
 
Ilmiy-texnikaviy 
Ma‘naviy, ruhiy, axloqiy, 
siyosiy, ekologik, tabiiy-
geografik tarzdagi va hokazo. 
Barqaror iqtisodiy rivojlanishning va makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy 
mezonlari quyidagilardan iborat: 
- aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (YaIM), milliy daromad (MD) ning 
qator yillar davomida o‗sishi (YaIM, MD o‗sishi aholi o‗sishidan yuqoriligi);
- aholi real daromadlarining o‗sishi;
- aholi daromadlarida jamg‗armalar ulushining ortishi;
- inflyatsiya darajasining tabiiy minimumi;
- ishsizlik darajasining tabiiy minimumi;
- davlat byudjeti kamomadi minimumi;
- joriy to‗lov hisobi balansi kamomadi;
- tashqi va ichki qarzlar (barqarorlikka xavfsiz chegaradan oshmasligi);
- samaradorlik ko‗rsatkichlarining yaxshilanishi (xususan, YaIMda energiya 
sig‗imi ko‗rsatkichining kamayishi; sanoat mahsulotlari material sig‗imining 

---

119 
kamayishi; qishloq xo‗jaligi mahsulotlari hosildorligining oshishi; mehnat 
unumdorligining o‗sishi; ishlab chiqarish rentabelligining oshishi; eksport tarkibida 
tayyor mahsulotlar ulushining oshishi). 
Bular orasidan eng asosiysi, ya‘ni eng asosiy makromaqsad: ishsizlik va 
inflyatsiyaning tabiiy minimumida maksimal iqtisodiy rivojlanishga (aholi turmush 
darajasining maksimumiga) erishishdir. Albatta, qolganlari ham, muhim, o‗ta zaruriy 
shartlardir. Shunday ekan, aynan ushbu makromaqsad bilan, shunday barqaror 
ijtimoiy-iqtisodiy o‗sish bilan bog‗liq muammolar va ko‗rsatkichlar asosiy 
hisoblanishi va aynan shularni o‗rganish, shularga e‘tiborni qaratish muhimdir.
Ma‘lumki, BMT tomonidan iqtisodiy o‗sishning va turmush darajasining 
asosiy indikatori sifatida jon boshiga yalpi mahsulot (YaIM) yoki milliy daromad 
ko‗rsatkichi tavsiya etilgan. YaIMning o‗sishi to‗g‗ridan-to‗g‗ri aholining turmush 
darajasiga ta‘sir qiladi. YaIMning o‗sish sur‘ati (
dQ
/
Q
) aholining o‗sish sur‘atidan 
(
dL
/
L
) qancha yuqori bo‗lsa, uning turmush darajasi ham shuncha yuqori darajada 
o‗sadi. Demak, bularni, iqtisodiy aksioma sifatida qabul qilib, sanalgan va quyida 
yana aniqlanadigan mezon va ko‗rsatkichlarni ham e‘tiborga olishimiz zarur. Boshqa 
tomondan, YaIMning o‗sishi, o‗sib borayotgan aholini ish bilan ta‘minlashda ham 
muhimdir. Shuning uchun ham, har bir mamlakatda davlat organlari iqtisodiy 
o‗sishga o‗z e‘tiborini qaratadi va u davlatning iqtisodiy siyosatida muhim o‗rin 
tutadi. 
Iqtisodiy rivojlanishning birlamchi manbasi
 
- bu mamlakatdagi ishlab chiqarish 
omillari va resurslarning miqdori hamda sifatidir. 
Asosiy ishlab chiqarish omillari quyidagilardan iborat: 
- kapital - binolar, inshootlar, jihozlar, uskunalar, texnologik liniyalar va h.k.; 
- mehnat - malakali va malakasiz mehnat, boshqaruv mehnati; hozirgi sharoitda 
tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo‗lgan o‗ziga xos mehnat resurslarini ham alohida 
ajratish muhim; 
- axborotlar - ayniqsa, bozor segmentlari va talab bo‗yicha, tovarlarning 
narxlari bo‗yicha axborotlar, xomashyo, uning sifati, miqdori, yangi texnologiyalar, 
yangi uskuna-jihozlar va yangi mahsulotlar to‗g‗risidagi axborotlar rivojlanish uchun 

---

120 
muhimdir; hozirgi sharoitda har qanday iqtisodiy faoliyatni kerakli axborotlarsiz va 
bilimlarsiz tasavvur qilish qiyin;
- materiallar - xomashyo, elektr energiyasi, gaz, butlovchi qismlar va 
yarimfabrikatlar. Xomashyo manbasining yetarli darajada bo‗lishi, ishlab 
chiqarishning barqaror rivojlanishini ta‘minlaydi. 
Iqtisodiy rivojlanishning yana bir muhim manbasi va omili - ilmiy-texnik 
taraqqiyot (ITT) dir. ITTning asosiy ko‗rsatkichlari - bir yil davomida yaratilgan 
yangi jihozlar, uskunalar, texnologiyalar soni va ularni ishlab chiqarishga joriy 
qilinishi, yangi kashfiyotlar bo‗yicha patentlar, ratsionalizatorlik takliflari soni, har 
ming kishiga to‗g‗ri keladigan mutaxassislar soni (ayniqsa, zamonaviy yo‗nalishdagi 
oliy ma‘lumotli mutaxassislar, fan nomzodlari, fan doktorlari, akademiklar soni). 
Iqtisodiy rivojlanishning yana bir manbai - bu ishlab chiqarishni tashkil 
etishning yuqori samarali shakllari, xususan, ichki va tashqi ixtisoslashuv, 
kooperatsiya va kombinatsiyalashdir. 
Iqtisodiy o‗sishning asosiy ko‗rsatkichlari, manbalari va omillarini o‗rganish, 
ularning ishlab chiqarishning o‗sishiga ta‘sirini miqdoriy tahlil etish, ulardan yanada 
samarali foydalanish imkoniyatlarini ochishga yordam beradi. Iqtisodiy rivojlanishni 
o‗rganishda va omillar ta‘sirini miqdoriy baholashda ishlab chiqarish funksiyasidan 
(IChF) foydalanish maqsadga muvofiq. Ishlab chiqarish funksiyasi - ishlab 
chiqarishga jalb qilingan asosiy ishlab chiqarish omillari (taklif tomon omillari) va 
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori o‗rtasidagi miqdoriy bog‗lanishni aks ettiradi. 
Iqtisodiy rivojlanishga yangi yondashuvlardan biri investitsiyalarga va ularning 
tashqi samarasiga asoslanadi. Investitsiyalar - nafaqat mehnatning, balki kapitalning 
ham samaradorligini oshiradi va ―tashqi ijobiy ta‘sirlarga‖ ega. Investitsiyalarning bu 
―tashqi samarasi‖ ko‗pincha bevosita baholanmaydi, shuning uchun kapitalning 
iqtisodiy o‗sishga qo‗shgan ―hissasi‖ odatda kamroq baholanadi. Ayniqsa, inson 
omiliga investitsiyalar o‗ta muhimdir. 
Jahonda va O‗zbekistonda oxirgi yillarda iqtisodiy rivojlanishga bo‗lgan 
munosabatda kuzatilayotgan ba‘zi yangi tendensiyalarni ko‗rib o‗tamiz. Keyingi 
paytlarda an‘anaviy miqdoriy iqtisodiy o‗sish nazariyalaridan inson salohiyotining 

---

121 
barqaror rivojlanish konsepsiyasiga o‗tish kuzatilmoqda.
―Inson salohiyoti taraqqiyoti indeksi‖ (ISTI) - nafaqat moddiy farovonlikning 
oshishi, balki ta‘lim, sog‗likni saqlash, atrof-muhit muhofazasi kabi omillar bilan 
ham bog‗liq. Ushbu indeks e‘tiborga oladigan va baholaydigan asosiy ko‗rsatkichlar: 
aholi jon boshiga real YaIM, o‗rtacha kutiladigan umr va ma‘lumot darajasidir.
ISTI quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi: 
3
.
.
i
р
и
I
I
,
(1) 
bu yerda, 
I
i.r.
- inson salohiyati rivojlanish indeksi; 
I
1 
- umr uzoqligi indeksi; 
I
2 
- ma‘lumot darajasi indeksi; 
I
3 
- aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan haqiqiy YaIM indeksi. 
Umr uzoqligi va ma‘lumot indeksi quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi; 
min
max
min
2
,
1
i
i
i
хак
i
x
x
x
x
I
,
(2) 
bu yerda: 
x
iҳақ
, 
x
imin
, 
x
imax
- mos ravishda ko‗rsatkichning haqiqiy, minimal va 
maksimal qiymatlari. 
Aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan yalpi ichki mahsulot indeksi quyidagi 
formula bilan hisoblanadi: 
min
3
max
3
min
3
3
3
log
log
log
log
x
x
x
x
I
хак
(3) 
ISTI indeksi 0 va 1 oralig‗ida o‗zgaradi. ISTI qanchalik yuqori bo‗lsa, inson 
salohiyati rivojlanishi ham shunchalik yuqori bo‗ladi. 
Iqtisodiy jihatdan an‘anaviy muammoning: mehnat unumdorligiga inson 
sifatlari va xarakteristikalarining ta‘siri muammosining ham roli behad ahamiyatlidir, 
chunki ―mehnat potensialining‖ muhim komponenti - aholining ma‘lumot va ta‘lim 
olish darajasidir.