O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

 
6.3. Iqtisodiy rivojlanishning asosiy indikatorlari
 
Barcha mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishni ko‗rsatuvchi asosiy ko‗rsatkich 
bo‗lib, yalpi milliy mahsulot (YaMM) hisoblanadi. Chunki, YaMM mamlakatda bir 
yil davomida ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor baholaridagi 
qiymatidir. Uning asosida milliy iqtisodiyotning qanchalik samarali faoliyat olib 
borayotganligini aniqlash mumkin. 
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) ni hisoblash usullarini o‗rganishdan oldin 
makroiqtisodiy holatni aks ettiruvchi asosiy ko‗rsatkichlarga to‗xtalib o‗tamiz. Bu 
ko‗rsatkichlarga:
- yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi ichki mahsulot (YaIM), milliy daromad 
(MD); 
- davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste‘mol baholari indeksi, 
inflyatsiyaning o‗sish sur‘atlari; 
- ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi; 
- aholining moddiy ne‘matlar va xizmatlar iste‘moli hajmi, ularning 
jamg‗armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar kiradi. 
Bu ko‗rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy ishlab 
chiqarishda barcha qatnashuvchilar (korxona, tarmoq, mintaqa, davlat) va uy xo‗jaligi 
faoliyatlari natijalari asosida aniqlanadi. Milliy hisoblar tizimiga ko‗ra asosiy 
makroiqtisodiy ko‗rsatkich YaMM ko‗rsatkichi hisoblanadi va u iqtisodiyotda bir yil 
davomida ishlab chiqarilgan yakuniy tovar va xizmatlar jami hajmining bozor bahosi 
yig‗indisi orqali aniqlanadi. 
Ma‘lumki, hisobot yilida ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar ham 
sotilmaydi, ularning ayrimlari zahirani to‗ldiradi. Zahiralarni to‗ldirishga ketgan har 
qanday mahsulot YaMMni hisoblashda hisobga olinishi lozim. Chunki, YaMM 
miqdori orqali sotilgan yoki sotilmaganidan qat‘iy nazar mahsulot joriy yilda ishlab 

---

126 
chiqarilgan mahsulot hisoblanadi. Shu munosabat bilan YaMM tushunchasi ma‘lum 
darajada izoh talab qiladi.
Birinchidan, YaMM yillik ishlab chiqarishning bozor qiymati orqali o‗lchanadi 
va pulda ifodalanuvchi ko‗rsatkich hisoblanadi. Turli yillarda ishlab chiqarilgan har 
xil mahsulotlar miqdorini solishtirish uchun ularning nisbiy qiymatini bilish lozim.
Ikkinchidan, ishlab chiqarish hajmini to‗g‗ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab 
chiqarilgan tovar va ko‗rsatilgan xizmatlar hajmi bir marta hisobga olinish kerak. 
Ko‗pgina mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini 
o‗taydi. Shu sababli YaMMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko‗p marta hisobga 
olmaslik uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq 
mahsulotlar esa hisobga olinmaydi. 
Pirovard mahsulot iste‘mol uchun sotib olinadigan tugal mahsulot (tovar va 
xizmat) lardir.
Oraliq mahsulot deganda, qayta ishlash yoki sotish uchun sotib olingan tovar va 
xizmatlar tushuniladi. YaMMda mahsulotlarning yakuniy sotish qiymati hisobga olinadi, 
oraliq qiymat esa hisobga olinmaydi. Chunki, oraliq qiymat hisobga olinsa ayrim 
mahsulotlar qiymati ko‗p marta hisobga olingan bo‗lar edi. Milliy daromadni 
hisoblashda ikki yoqlama hisobga olmaslik uchun, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni har 
tomonlama o‗rganib chiqish va faqat, har bir firmada yaratilgan qo‗shilgan qiymatni 
hisobga olish zarur. Qo‗shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosidan ularni 
ishlab chiqarish uchun sotib olingan xomashyo va materiallar qiymati ayirib tashlanib 
topiladi.
Uchinchidan, YaMMga noishlab chiqarish bitimlari bo‗yicha tushumlar 
qo‗shilmaydi. Noishlab chiqarish bitimlariga sof moliyaviy bitimlar va ishlatilgan 
tovarlarni sotish kiradi. 
Davlat byudjetidan transfert to‗lovlariga ijtimoiy sug‗urta bo‗yicha to‗lovlar, 
ishsizlarga va nafaqaxo‗rlarga, nogironlarga va kam daromadli oilalarga beriladigan 
nafaqalar, talabalarga stipendiyalar kiradi. Davlat transfert to‗lovlarining asosiy 
xususiyati shundaki, nafaqaxo‗rlar nafaqa evaziga davlatga hech narsa bermaydi. 

---

127 
Xususiy transfert to‗lovlariga masalan, talabalarga ota-onasi beradigan pul va 
qarindosh urug‗lari beradigan bir martalik to‗lovlar kiradi. 
Sotilgan qimmatli qog‗ozlar (aktsiya va obligatsiyalar) va ishlatilgan tovarlarni 
sotish ham YaMM tarkibiga kiritilmaydi, chunki, bunday tovarlarni sotish joriy 
ishlab chiqirashni bildirmaydi (3-jadval). 
3-jadval.
YaMM ikki xil usulda - ishlab chiqarish xarajatlari va daromadlari bo‗yicha 
aniqlash