O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug’urta fakulteti
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.9 mlrd
2013 6 mlrd 2014 8.2 mlrd 2015 51
shug‘ullanmoqda. Turli xavflar bilan bog‘liq ishlab chiqarish zanjirlari tobora murakkablashib bormoqda. Har bir tomonning javobgarligini aniqlash qiyinlashmoqda, ilgari hatto muhokama ham qilinmagan javobgarlik turlari vujudga kelmoqda, odamlarning sudga da’vo arizasi taqdim etish imkoniyatlari kengaymoqda. Shu tufayli ham javobgarlikni sug‘urta qilishning o‘rni va ahamiyati tobora ortiq borayotir. Odamlarni, aytaylik, ekologik muammolar qattiq tashvishga solayotgan G‘arbiy Evropa va AQSHda ushbu jarayon uzoq yillardan beri rivojlanmoqda, lekin u jahonning boshqa mamlakatlariga ham yoyilmoqda. Bunday xavflardan himoya qilishning ahamiyati O‘zbekistonda ham oshib borayotir. O‘zbekistonda fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishni rivojlantirish – mamlakatimiz sug‘urta bozoridagi tarkibiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri. Ushbu sektor zaruriy raqobat muhitini vujudga keltiradi, qo‘shimcha ish o‘rinlari tashkil etilishiga va aholi daromadlarining o‘sishiga imkoniyat yaratadi. Tegishli ravishda, O‘zbekistonda fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish ulkan imkoniyatlarga ega va ularni ro‘yobga chiqarish buning uchun zaruriy sharoitlar yaratishni taqozo qiladi. Ayni vaqtda, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishni jadal rivojlantirishga monelik qilayotgan bir qator muammolar (ularning asosiylarini biz yuqorida aytib o‘tdik) hali-hanuz o‘z echimini topgani yo‘q.
O‘zbekistonda qabul qilinayotgan sug‘urta faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari bilan bir qatorda, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishning rivojlanishiga imkoniyat yaratish mamlakatimiz sug‘urta bozorining tuzilmasini sezilarli darajada o‘zgartirgan bo‘ladi. Umuman olganda, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishda sug‘urta yo‘li bilan himoya qilishni ta’minlash etkazilishi mumkin bo‘lgan zarar miqdorini va sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimolini belgilashga asoslanadi. Shartnoma tuzayotganda potensial sug‘urta qildiruvchi uchun qaysi sug‘urta qulay ekanligini aniqlash muhimdir.
52
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida kasbiy javobgarlikni turli muassasalar xodimlarining mablag‘lari hisobiga sug‘urta qilish varianti ko‘rib chiqilishi mumkin, chunki aynan ular o‘zining nokompetentligi tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra zarar etkazadi. Xodimlarning kasbiy javobgarligini sug‘urta qilish ularni ishga yollash shartiga, mehnat munosabatlarining tarkibiy qismiga aylanishi lozim. Kasbiy javobgarlikni individual sug‘urta qilish istiqbollari eng avvalo qonunchilikning rivojlanishi bilan bog‘liq. Aytaylik, tibbiyot xodimiga u ishga kirayotganda kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish shartnomasini ko‘rsatish yoki o‘z hisobidan tuzish majburiyatini yuklash mumkin, lekin bu mehnat qonunchiligiga o‘zgartirishlar kiritishni, shuningdek mazkur xodimlarning ish haqini oshirishni talab qiladi. Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishning quyidagilarni qamrab oluvchi ko‘p tomonlama tizimini shakllantirish zarur: - fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishning majburiy turlarini takomillashtirish; - kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishni ish beruvchilarning mablag‘lari hisobiga (tegishli shartnomalar asosida) amalga oshirish; - kasbiy javobgarlikni individual sug‘urta qilishni fuqarolarning daromadlari hisobiga rivojlantirish. Sug‘urta ishini samarali rivojlantirish xalqaro tajribadan foydalanishni taqozo qiladi. Tijorat faoliyatida va shaxsiy hayotda kutilmagan vaziyatda zararlar etkazish xavfi uchinchi shaxslar oldida fuqarolik javobgarligi bilan bog‘liq. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan har bir shaxs, uy yoki avtomobil egasi o‘z beparvoligi oqibatida boshqa shaxs tomonidan da’vo arizasi taqdim etilishiga duch kelishi mumkin. Fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish sug‘urta qildiruvchini bunday da’vo arizalari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish zaruratidan xalos etadi. Umumiy fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilishning namunaviy shartlari: 53
- sug‘urtalovchi sug‘urta qildiruvchiga qarshi qo‘zg‘atilgan ishlar bo‘yicha barcha sud xarajatlarini to‘lash majburiyatini oladi; - sug‘urtalovchi sug‘urta qildiruvchiga taqdim etilgan da’volarning barchasini ko‘rib chiqish va uchinchi shaxs ko‘rgan zararni qoplash majburiyatini oladi; tuzilgan shartnoma doirasida hisob-kitoblar va sug‘urta qildiruvchining manfaatlarini sudda himoya qilish to‘g‘risidagi barcha muzokaralarni o‘z zimmasiga oladi, shuningdek bu bilan bog‘liq barcha xarajatlarni to‘lash majburiyatini oladi; - sug‘urta qildiruvchi sug‘urta shartnomasida nazarda tutilgan baxtsiz hodisalar yuz bergan holda ular haqida darhol sug‘urta kompaniyasiga yozma tarzda xabar qilish, shuningdek, agar talab etilsa, sug‘urtalovchiga kerakli axborot, shohidlarning guvohliklarini olishda yordam ko‘rsatish majburiyatini oladi; - sug‘urta qildiruvchi biron-bir qo‘shimcha javobgarlikni o‘z zimmasiga olmaslik majburiyatini oladi, sug‘urta kompaniyasi polis egasi tomonidan ixtiyoriy ravishda amalga oshirilgan har qanday xarajat yoki to‘lov uchun majburiyatlarni o‘z zimmasiga olmaydi; -sug‘urta polisida etkazilgan zararni qoplash uchun nazarda tutilgan summaning eng ko‘p miqdori cheklanadi. AQSH, Yaponiy, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlar tajribasi fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish tizimlari aynan muhim iqtisodiy o‘zgarishlar davrida vujudga kelishi va yaxshi samara berishini ko‘rsatadi. O‘zbekistonda sug‘urta bozorining rivojlanish jarayoni hozir aynan shu bosqichni boshdan kechirmoqda. Mamlakatimizda bozor munosabatlarini rivojlantirishning teran mantiqi, respublikamizning sug‘urta bozori oldida turgan vazifalar, O‘zbekistonda sug‘urta faoliyatini rivojlantirish hozirgi bosqichining xususiyatlari, o‘zgarayotgan sug‘urta nazorati falsafasi – bularning barchasi fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish milliy tizimini “barpo etish” dasturida o‘z aksini topishi lozim. Shu maqsadda O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish tizimini shakllantirishning ilmiy asoslangan
54
yaxlit konsepsiyasi ishlab chiqilishi kerak. Bizningcha, u quyidagi tuzilmaga ega bo‘lishi lozim: 1. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishning maqsadlari. 2. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish joriy holatining tavsifi. 3. Mamlakatimiz sug‘urtalovchilarning asosiy talablari va tashvishlari. 4. Sug‘urta kompaniyalari potensial mijozlarining asosiy talablari va tashvishlari. 5. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini boshqarish sohasidagi vaziyat bilan bog‘liq mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga tahdidlar hamda ularga qarshi kurashish usullari. 6. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish sohasidagi davlat siyosatining maqsadlari, vazifalari va ustuvor yo‘nalishlari. 7. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish konsepsiyasining maqsad va vazifalari. 8. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish tizimining doirasini belgilash. 9. Konsepsiyaning umumiy qoidalari va uni amalga oshirishning asosiy prinsiplari. Konsepsiyada qo‘llaniladigan atamalar va tushunchalar. 10. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish algoritmini ishlab chiqish. 11. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish konsepsiyasini amalga oshirish mexanizmlari va bosqichlari. 12. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish konsepsiyasini amalga oshirishning axborot ta’minoti. 13. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish tizimining auditi. 14. O‘tish davri vazifalari choralari (tadbirlari). Tayyorgarlik ishlari dasturi. 55
Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish muammolarini echish keng ko‘lamli yondashuvni va moslashuvchan tarif siyosatini, polisni tez rasmiylashtirish va zararlarni tartibga solishni taqozo qiladi. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish qiymati har bir muayyan holda xavflarning turi va to‘plami, franshiza, zararlar tarixi va boshqa shartlarga bog‘liq bo‘ladi. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishda mamlakatimiz sug‘urta tashkilotlarining o‘rni va ahamiyatini oshirish imkoniyatlari quyidagi omillar bilan bog‘liq: yirik loyihalarni sug‘urta qilishda xavflarni taqsimlash uchun (shu jumladan xalqaro sug‘urta kompaniyalari bilan) hamkorlik qilish va sug‘urta “pullari”ni yaratish; qayta sug‘urta chegarasini sezilarli darajada kengaytirish; qonunchilik va ijroiya hokimiyati tuzilmalarida o‘z manfaatlarini ilgari surish uchun O‘zbekiston Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari uyushmasi doirasida sa’y-harakatlarni birlashtirish. 3-bob bo‘yicha xulosa. 1. O‘zbekistonda javobgarlikni sug‘urta qilish zamonaviy turlarini joriy etishning asosiy kamchiliklari va muammolari quyidagilardan iborat: - fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishda anderrayting lozim darajada rivojlanmagani; -potensial mijozlar fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish imkoniyatlaridan etarli darajada xabardor emasligi; -fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish qiymatining nisbatan balandligi; - sug‘urta e’tirozlarini tartibga solish muddatlarining kattaligi; -respublikamizda sug‘urta ishini hozirgi davr talablariga muvofiq yuritish borasida bilim va tajribaga ega malakali kadrlarning taqchilligi. 2. Mamlakatimiz tajribasi va xorijiy tajribani solishtirish fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishning umumiy mantiqi respublikamizda g‘arb bilan ayni bir yo‘nalishda rivojlanayotganini ko‘rsatadi. Mavjud farqlar asosan sug‘urta qonunchilik bazasi lozim darajada rivojlanmagani,
56
sug‘urta polislari puxta ishlab chiqilmagani va moslashuvchan emasligi, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urtalovchilar va sug‘urta qildiruvchilar tajribasining ozligi, shuningdek fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishning targ‘iboti va reklamasi yaxshi yo‘lga qo‘yilmagani bilan belgilanadi. 3. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishda mamlakatimiz sug‘urta tashkilotlarining o‘rni va ahamiyatini oshirish imkoniyatlari quyidagi omillar bilan bog‘liq: yirik loyihalarni sug‘urta qilishda xavflarni taqsimlash uchun (shu jumladan xalqaro sug‘urta kompaniyalari bilan) hamkorlik qilish va sug‘urta “pullari”ni yaratish; qayta sug‘urta chegarasini sezilarli darajada kengaytirish; qonunchilik va ijroiya hokimiyati tuzilmalarida o‘z manfaatlarini ilgari surish uchun O‘zbekiston Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari uyushmasi doirasida sa’y-harakatlarni birlashtirish.
|