O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti biznes moliyasi

Yil- lar	Emissiya ning umumiy summasi, ming f.st
Emissiyaning foizdagi ko„rinishi
Oddiy aksiyala r	Imtiyozli aksiya lar	Qarz majburiyatlari
		Jami	Konver- tatsiya- lanadi gan	Boshq a	f.st da	Boshqa valyuta da
1991.	14 570	67	3	30	6	24	28	2
1992.	8 239	62	3	35	1	34	30	5
1993.	16 283	78	3	19	6	13	15	4
1994.	13 467	74	3	23	8	15	21	2
1995.	15 903	48	8	44	6	38	24	20
1996.	13 201	58	(1)	43	(4)	47	29	14
1997.	16 941	32	(2)	70	2	68	34	36
1998.	14 563	29	(4)	75	1	74	35	40
1999.	26 224	26	0	74	6	68	44	30
2000.	39 229	41	0	59	0	59	15	44
2001.	33 782	44	0	56	4	52	35	21
2002.	20 427	60	0	40	m/y	m/y	m/y	m/y

Eslatma. 2001-yildan keyingi davrdagi qarzlar haqidagi ma’lumotlar
mavjud emas.

1. jadval uchta ajoyib xususiyatlarni ko‘rsatadi.

   
   

• Qimmatli qog‘ozlarni emissiyasida 1997-yildan boshlab ko‘p yillarda qarz majburiyatlarining yangi emissiyasi ustun va bu 1990- yillardagi foiz stavkasini pasaytirilishini ham aks ettirishi mumkin.

  
  

• So‘nggi yillarda nisbatan ahamiyatsiz bo‘lgan imtiyozli

  
  

aksiyalarning qo‘shimcha moliyalashtirish mablag‘lari manbasi sifatidagi roli eng oxirgi yillarda yo‘qqa chiqdi. Buning sabablari keyingi 4.3-bo‘limda muhokama qilinadi.

• 1995-yildan boshlab xorijiy valyutada mablag‘larni qarzga

  
  

olish ulushi ommalashdi. Bu ehtimol, ko‘pgina xorijiy davlatlarda foiz stavkasini pasayish tendensiyasini ko‘rsatadi, masalan, AQSH hamda Yevropa Ittifoqiga a‘zo mamlakatlarda. Bu shuningdek, kompaniyalarni investitsiyalash hamda mablag‘larni jalb qilish jihatidan xalqaro faoliyatiga qiziqishini o‘sishini ko‘rsatadi. Bunday xalqaro aloqalar sabablari keyingi boblarda muhokama qilinadi.

Aksiyadorlik kapitali tarkibi
Oddiy aksiyalar egalari kompaniya egalari hisoblanishadi hamda aksiya egasi sifatidagi ovoz berish huquqlari yordamida kompaniyani to‘liq nazorat qiladilar.
Oddiy aksiya egalari kompaniya egasi sifatida eng katta xavfga ega. Agar kompaniya faoliyati yomonlashsa, oddiy aksiyadorlar birinchilardan zarar ko‘rishadi, chunki ularga dividendlar to‘lab berilmaydi, ular aksiyalarining bozor qiymati, ehtimol, tushib ketadi. Agar kompaniya o‘z faoliyatini to‘xtatsa (likvidatsiya qilinsa), oddiy aksiya egalari investitsiyalarni qaytarish bo‘yicha talablar ro‘yxatida eng so‘nggilari bo‘ladilar.
Boshqa tarafdan, kompaniyaning muvaffaqiyatli ishlari natijalari, odatda, oddiy aksiyadorlarga tegadi. Shu tariqa, ushbu ishtirokchilar oldidagi majburiyatlar bajarilsa, balans oddiy aksiya egalari foydasiga og‘adi.
Nominal qiymat
Kompaniya tashkil etilayotganda, qancha miqdorda aksiyadorlik kapitalini jalb qilishni istashi (qonunchilik kapitalning qanchadir qismini jalb qilinishini talab qiladi) hamda qancha aksiyalarga bo‘lingan bo‘lishi haqida qaror qabul qilinadi. Agar, masalan, 1 mln f. st. kapital bo‘yicha qaror qabul qilinsa, ular nominal qiymati (nominal value yoki par value) har biri 500 000 f. st. dan ikkita aksiya, har biri 1 f. st. dan 1 mln ta aksiya, har biri 5 f. st. dan 200 mingta aksiya yoki har biri 0,50 f. st. dan 2 mln ta aksiya (ehtimoli ko‘proq) shaklida mavjud bo‘lishi mumkin. Ushbu yoki deyarli cheksiz bir qator boshqa mumkin bo‘lgan variantlardan qaysi biri qabul qilinishi, kompaniya ta‘sischilariga bog‘liq.
Qaror qabul qilishda asosiy omil bo‘lib, likvidlik hisoblanadi. Aksariyat investorlar juda katta nominal qiymatli aksiyalarni juda ham jozibador sanamaydilar, chunki bu ushbu biznesga mablag‘ kiritishni qiyinlashtiradi. Agar aksiya qiymati 50 f. st. ni tashkil etganida, 275 f. st. kiritishni xohlagan investor buni qila olmas edi. U besh yoki oltita aksiya sotib olishni tanlashiga to‘g‘ri kelar edi. Hattoki aksiyaning nominal qiymati 10 f. st. ga to‘g‘ri kelganda ham, investorga 275 f. st. ko‘zlangan summaga aniq yaqin kela olmas edi (27 yoki 28 aksiyalar). Katta nominal qiymatli aksiyalar, nominali katta bo‘lmaganlaridagi kabi, unchalik likvid - yoki oson sotiluvchi, “marketabel” (marketable) hisoblanmaydi. Albatta, katta nominallik aksiyalar ancha kamroq uchraydi. Bir muncha oddiy aksiyalar 1 f. st. dan ortiq nominalga ega.
Kompaniya kapital investitsiya qilishi hamda faoliyat boshlashi bilanoq, bozor kuchlari ta‘sirida oddiy aksiyalarning bozor qiymati nominal qiymatiga mos kelmay qolish ehtimoli yuqori. Oddiy aksiyalarning keyingi emissiyasi joriy bozor baholari bilan mos ravishda baholanashi mumkin, ya‘ni kompaniya oddiy aksiyalarini bozor taklif qilayotgan maksimal baholarda sotishga harakat qiladi. Kompaniya faoliyat boshlashi bilanoq, nominal qiymat o‘zining amaldagi mohiyatini yo‘qotadi. Bu ushbu fakt bilan o‘z isbotini topadiki, korporativ moliyalashtirishning Buyuk Britaniyadagi kabi mexanizmi amal qilayotgan AQSHda bozor (nonominal) qiymatdagi aksiyalarni ko‘p uchratish mumkin.
Nominal qiymat miqdori bo‘yicha qabul qilingan qaror yakuniy hisoblanmaydi. Keyinchalik kompaniya nominal qiymatni bo‘lishi (split) yoki birlashtirishi (consolidate) mumkin. Masalan, har birining nominal qiymati 1 f.st bo‘lgan aksiyalarni qiymati 0,50 f.st bo‘lgan aksiyalarga bo‘lishi mumkin. Amaliyotda bu oson amalga oshiriladi. Barchasi aksiyadorlarga mazkur aksiyador ilgari egalik qilgan nominali 1 f.st bo‘lgan aksiyalarga qaraganda nominali 0,50 f.st bo‘lgan ikki barobar ko‘proq aksiyaga ega bo‘lganligini tasdiqlovchi aksiyalarni almashtirish sertifikati yuborilishi bilan yakunlanadi. Ko‘rganimizdek, bunday amallarning maqsadi bir dona aksiyaning bahosini kamaytirish orqali kompaniya aksiyalarini likvidliroq qilish hisoblanadi⁹.
2004-yil yanvar oyida Enterprise Inns pic Britaniya kompaniyasi - qovoqxonalar tarmog‘i operatori “ikkiga bir” nisbatida aksiyalarni bo‘lishni amalga oshirgan. Maqsad - aksiyalar likvidligini oshirish.