Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Loyihalarni amalga oshirish shartlari, birlikda 
 
Loyiha 
IC
0
 
CF
t
 
PV
t
 
NPV 
A 
-10000 
16500 
15000 
5000 
B 
-100000 
115000 
105000 
5000 
Ikkala loyiha boʻyicha ham sof joriy qiymat 5000 birlikni tashkil 
etadi, bu oʻz navbatida tanlash shart boʻlgan holatda eng yaxshi 
variantni aniqlash imkonini bermaydi. 
Shundan kelib chiqqan holda korporativ moliyani boshqarish 
amaliyotida nisbiy koʻrsatkich hisoblangan daromadlilikning ichki 
me’yori va rentabellik indeksini kabi koʻrsatkichlardan foydalanish 
maqsadga muvofiq.
Daromadlilikning ichki me’yori 
Daromadlilikning ichki me’yori (
Internal Rate of Return – IRR
) 
investitsiyalar samaradorligini baholashda keng foydalaniladigan 
mezon hisoblanadi.
Daromadlilikning ichki me’yori
tushunchasi 
NPV
nolga teng 
boʻlganda investitsion loyiha boʻyicha pul oqimlarining sof joriy 
qiymatini aniqlashga xizmat qiluvchi diskontlashning koeffitsientlari 
yoki foiz stavkalarini anglatadi.
Daromadlilikning ichki me’yori quyidagi tenglama orqali aniq-
lanadi: 
𝑁𝑃𝑉 = ∑
𝐶𝐹
𝑡
(1 + 𝐼𝑅𝑅)
𝑡
= ∑
𝐶𝐼𝐹
𝑡
(1 + 𝐼𝑅𝑅)
𝑡
− ∑
𝐶𝑂𝐹
𝑡
(1 + 𝐼𝑅𝑅)
𝑡
= 0
𝑛
𝑡=0
𝑛
𝑡=0
𝑛
𝑡=0
.
 
Bu tenglama matematik ifodalardan foydalanish orqali 
IRR
ni 
aniqlash imkonini beradi. Bunda NPV=0 ekanligini, ya’ni dastlabki 
xarajat va pul tushumlari oʻzaro miqdori teng ekanligini unutmaslik 
lozim.

---

- 
239 - 
Umumiy holda 
IRR 
noldan yuqori boʻlsa investitsiyalar iqtisodiy 
jihatdan samarali hisoblanadi. Qaror qabul qilish jarayonida 
IRR 
miqdori investor tomonidan talab qilinadigan daromadlilik stavkasiga 
nisbatan solishtiriladi. Bunda agar 
IRR˃r 
boʻlsa, loyiha ijobiy
 NPV
ni 
va daromadlilikni ta’minlaydi. Agarda 
IRR˂r 
boʻlsa xarajatlar 
daromadlardan oshib ketadi va loyiha foydali hisoblanmaydi. 
Investitsion loyihalarni baholashda 
IRR 
koʻrsatkichi qator ijobiy 
xususiyatlarga ega. Birinchidan, mazkur koʻrsatkich loyihalarni 
moliyalashtirish uchun jalb qilinadigan manbalarga toʻlovlarning 
maksimal stavkasi sifatida koʻrib chiqiladi.
Ikkinchidan, 
IRR
ning belgilanishi investitsion xarajatlar 
foydaliligining minimal stavkasi sifatida talqin qilinishi mumkin. 
Agarda bu koʻrsatkich kapital oʻrtacha qiymatidan yoki ma’lum bir 
tarmoqdagi daromadlilik me’yoridan yuqori boʻlsa, loyiha amalga 
oshirish uchun tavsiya qilinishi mumkin.
Uchinchidan, daromadlilikning ichki me’yori investitsiyani 
qoplashning chegaraviy darajasi sifatida amal qilishini ta’kidlash 
lozim. Mazkur mezon loyihaga qoʻshimcha kapital qoʻyilmalar 
amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini belgilab beradi. 
IRR
ni qoʻlda hisob-kitob qilish koʻp mehnat talab qilishi mumkin. 
Lekin investitsion tahlilning bugungi zamonaviy dasturiy vositalari bu 
koʻrsatkichni tez va samarali aniqlash imkonini beradi. Xususan, 
jadval protsessorlari hisolablangan Microsoft Excel dasturi 
IRR
ni 
hisoblash uchun maxsus funksiyalarga ega.
Yuqoridagi misol boʻyicha 
IRR 
26 foizga teng. Shunday ekan, 
olinayotgan natija diskont me’yoridan yuqori va 
IRR 
mezoniga koʻra 
loyiha qabul qilinishi tavsiya etiladi. Mazkur holatda operatsiya 
boʻyicha samaradorlik 26% – 10% = 16%ni tashkil etadi.
Investitsion tahlilda foizlarda aks etadigan 
IRR 
koʻrsatkichi NPV 
koʻrsatkichiga nisbatan foydalanish uchun juda qulay hisoblanadi. 
Mazkur amaliyotda nisbiy miqdorlar natijani aniqroq koʻrsatib beradi.
IRR
mezonining axborot uchun belgilanishining asosiy sababi 
amaliyotda uning ommabopligi va tushunarliligi hisoblanadi. Koʻp 
sonli xorijiy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, 75 foiz moliyaviy 
direktorlar deyarli har doim investitsiyalar samaradorligini baholashda 
mazkur koʻrsatkichdan foydalanadi.

---

- 
240 - 
Bundan tashqari 
IRR
koʻrsatkichi diskontlash stavkalarini 
belgilash borasidagi taxminlarsiz loyihani baholash imkonini beradi.