O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Qo’shimcha qiymat nazariyasi.

Qiymatni aniqlab va qiymat qonunini ta’riflab bergach, K.Marks qo’shimcha

qiymatni tahlil qilishga o’tdi. Bu uning nazariyasida markaziy tushuncha hisoblanadi.
Bu erda asosiy savol tug’iladi: agar «ekvivalentli ayirboshlash» printsipi bo’yicha
barcha mahsulotlar o’z qiymatiga olinsa va sotilsa, unda qo’shimcha qiymat qanday
hosil bo’ladig’ Marks ta’limoti bo’yicha u quyidagicha ishlab chiqariladi.
Tovar ishlab chiqarish taraqqiyotining ma’lum bosqichida pul kapitalga aylanadi.
Tovar muomalasining formulasi T-P-T (tovar-pul-tovar), ya’ni boshqa bir tovarni
sotib olish uchun tovar sotishdir. Kapitalning umumiy formulasi P-T-P, ya’ni sotish
uchun tovarni sotib olishdir. T-P-T mazmuni: odamlar o’rtasida har xil foydalilik
ayirbosh qilinadi. P-T-P doiraviy aylanishda maqsad foyda olish hisoblanadi. Demak,
P’>P bo’lishi kerak. Bu o’sish qaerdan keladig’ (Marks uni «qo’shimcha qiymat» deb
ataydi). Qo’shimcha qiymat tovarlar muomalasida paydo bo’lmaydi, chunki tovar
ekvivalentli ayirboshlanadi, qo’shimcha qiymat bahoning ustiga qo’shib sotishdan
ham kelib chiqmaydi, chunki bunday bo’lganda xaridor va sotuvchilarning o’zaro
yutuq va yutqiziqlari bir-birini qoplagan bo’lar edi, holbuki gap ayrim hodisa ustida
emas, balki ommaviy, o’rtacha, ijtimoiy hodisa ustida boradi. Qo’shimcha qiymat
olish uchun «pul egasi bozordan shunday bir tovar topish baxtiga erishmog’i kerakki,
bu tovar iste’mol qiymatining o’zi qiymat manbai bo’lishdek orginal bir xususiyatga
ega bo’lsin», u shunday tovar bo’lishi kerakki, bu tovarni iste’mol qilish jarayoni
ayni paytda qiymat yaratish jarayoni ham bo’lsin. Bunday tovar – ishchi kuchidir.
Ishchi kuchining iste’mol qilinishi mehnatdir, mehnat esa qiymat yaratadi. Pul egasi
ishchi kuchini uning o’z qiymati bo’yicha sotib oladi. Ishchi kuchi tovarining qiymati
ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo’lgan tirikchilik vositalari
qiymati bilan belgilanadi. Ishchi o’z ishchi kuchi qiymatidan ortiqcha qiymat yaratish
xususiyatiga ega. Faraz qilaylik, ishchi kun bo’yi 10 soat ishlaydi. Holbuki, ishchi 5
soat mobaynida (Marks atamasi bo’yicha «zarur ish vaqtida») o’z qiymatiga teng
qiymat yaratadi, keyingi 5 soat mobaynida («qo’shimcha ish vaqtida») esa
qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymat yaratiladi. Kapitalist bu qo’shimcha
qiymatni haq to’lamasdan o’zlashtirib oladi. K.Marks bo’yicha, kapitalist tomonidan
qo’shimcha qiymatning o’zlashtirib olinishi mehnatning eksplutatsiya qilinishidir.
K.Marks o’zi ishlab chiqqan «formula» yordamida ushbu ekspluatatsiya darajasini,
ya’ni eksplutatsiya normasini ko’rsatib berdi. Qo’shimcha qiymatning ishchi kuchi
qiymatiga - o’zgaruvchi kapitalga bo’lgan nisbatini (mashinalar va xom ashyoda
ifodalangan doimiy kapital esa o’z qiymatini faqat yangi mahsulotga o’tkazishi
mumkin, lekin qo’shimcha qiymat yaratmaydi) u qo’shimcha qiymat normasi deb
atadi. Uning yozishicha, «qo’shimcha qiymat normasi ishchi kuchining kapital
106 

tomonidan, yoki ishchining kapitalist tomonidan eksplutatsiya qilinish darajasining

aniq ifodasidir». Qo’shimcha qiymat normasi yangidan yaratilgan qiymatning
kapitalist bilan yollanma mehnat o’rtasida qanday taqsimlanishini, shuningdek ish
kunining qancha qismida ishchi o’zi uchun va qancha qismida kapitalist uchun
ishlashini ko’rsatib beradi.
Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, ishchi «zarur ish vaqti»da o’z ishchi kuchi
qiymatiga teng qiymat yaratadi, «qo’shimcha ish vaqti»da esa qo’shimcha qiymat
yaratadi, ya’ni kapitalist uchun ishlaydi: kapitalist qo’shimcha ish vaqtini
uzaytirishga harakat qiladi. Unga erishishning ikki yo’li mavjud: ish kunini
uzaytirish va zarur ish vaqtini qisqartirish. Ish kunini mutlaq uzaytirish yo’li bilan
olinadigan qo’shimcha qiymatni K.Marks «absolyut qo’shimcha qiymat» deb atadi.
«Absolyut qo’shimcha qiymat hosil qilish, - deb yozadi u, - ish kunini ishchi faqat
o’z ishchi qiymatining ekvivalentini ishlab chiqara oladigan chegaradan nariga
uzaytirishdan va bu qo’shimcha mehnatni kapitalning o’zlashtirib olishdan iborat».
Zarur ish vaqtini qisqartirish va shunga muvofiq qo’shimcha ish vaqtini
uzaytirish yo’li bilan olinadigan qo’shimcha qiymatni K.Marks nisbiy qo’shimcha
qiymat deb atadi. Bu erda shu narsaga e’tibor berish kerakki, ya’ni qiymat qonuniga
xilof ish qilmaslik uchun, ekvivalentli ayirboshlashning buzilmasligi uchun kapitalist
ishchi kuchi qiymatiga nisbatan ish haqini kamaytirish hisobiga zarur ish vaqtini
qisqartirishi mumkin emas. Ammo ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish va samarali
texnika va texnologiyani qo’llash tufayli mehnat unumdorligini oshirish yo’li bilan
bunga erishish mumkin.
Kapitalist o’z foydasini ko’paytirish maqsadida fan va texnika yutuqlaridan
ishlab chiqarishda ko’proq foydalanishga harakat qiladi. Ayrim kapitalistlar
tomonidan fan-texnika taraqqiyoti natijalarini amaliyotda qo’llash o’rtacha ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi, bu esa unga foydani ko’paytirish
imkonini beradi. Bu erda «ortiqcha qo’shimcha qiymat» vujudga keladi. Ammo
raqobat qonuni asosida boshqa kapitalistlar tomonidan ham yangiliklarning ishlab
chiqarishda qo’llanilishi natijasida bozor bahosi pasayadi va ortiqcha qo’shimcha
qiymat yo’q bo’lib ketadi. Demak, qo’shimcha qiymat ishlab chiqarish tadbirkorlarni
yangi texnika va texnologiyalarni qo’llashga undaydi.