O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

«Asr stagnatsiyasi». 

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, D.Rikardo XVIII-XIX asrlarda

kuzatilgan foyda normasining pasayish tendentsiyasini tushuntirib berishga harakat
qildi. Uningcha, jamiyat evolyutsiyasi mehnatga bo’lgan talabning ko’payishiga olib
keladi - bu esa aholining o’sishini rag’batlantiradi. Aholing o’sishi g’mon er
uchastkalarini ishlashga majbur etadi va shu bilan bir vaqtda oziq-ovqat
mahsulotlari bahosining oshishini (demak, nominal ish haqining ham) va er
rentasining ko’payishini keltirib chiqaradi. Shuning uchun tadbirkorlar er egasi va
g’llanma ishchilarning daromaddagi hissasini (garchi bunda ularning real ish haqi
oshmasa ham) ko’paytirishi kerak. Shunga muvofiq tadbirkorning daromaddagi
ulushi kamayadi. Demak, foyda normasining pasayish tendentsiyasi xo’jalik
rivojlanishining natijasidir, degan xulosaga keladi D.Rikardo.

Bunday qonuniyat iqtisodiy o’sishning ob’ektiv chegaralarini keltirib

chiqaradi: foyda normasining pasayib borishi bilan birga investitsiyaga va ishlab
chiqarishni kengaytirishga bo’lgan qiziqish kamayadi. Iqtisodig’t ertami-kechmi o’z
rivojlanishini to’xtatadi. Bunday prognoz T.Maltusning pessimistik qarashlariga
o’xshab ketadi. D.Rikardo, «asr stagnatsiyasi» tendentsiyasini eng zarur bo’lgan
tovarlar qiymatini pasaytirish tufayli sekinlashtirish mumkin, deb hisoblagan. Bunga
texnika taraqqig’ti (mehnat sig’imini kamaytiruvchi va shu sababli mahsulot bahosini
pasaytiruvchi) va chet mamlakatlardan erkin don olib kelish yo’li bilan erishiladi.
Ammo uning tasdiqlashicha, texnika taraqqig’ti ham, jahon savdosi rivojlanishi ham
taraqqig’tning umumiy mantig’ini buza olmaydi.
80 

Qig’sli ustunlik nazariyasi. 

D.Rikardo birinchilardan bo’lib ayrim tovarlarni ishlab chiqarishdagina emas,

balki mamlakatlar o’rtasida ham xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning
foydaliligini isbotlab berdi. Xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda, u qig’sli
ustunlik nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaning asosiy qoidasi shundan iboratki, har bir
mamlakat o’zining muayyan tovarni ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlari bilan uni
sotib olishga ketadigan xarajatlari o’rtasidagi farqni hisobga olgan holda tashqi
savdodan foyda ko’radi. Muayyan tovarni ishlab chiqarish bir mamlakat uchun
boshqa mamlakatlarga nisbatan qulayroq bo’lishi mumkin. Shu boisdan, qig’sli
ustunlik nazariyasiga binoan, mamlakatlar xarajatlarni hisobga olgan holda u g’ki bu
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtsoslashishi kerak.

D.Rikardo shunday misol keltiradi. Portugaliyada muayyan miqdordagi vinoni

tayg’rlash uchun 80 kishilik mehnat, gazlama ishlab chiqarish uchun esa 90 kishilik
mehnat talab qilinadi (bir yilga). Angliyada shu miqdordagi vinoni ishlab chiqarish
uchun 120 kishilik mehnat, gazlamani ishlab chiqarish uchun 100 kishilik mehnat
sarflash zarur. Bu sharoitda Portugaliyaga vinoni gazlamaga ayirboshlash foydali,
garchi olib kelingan gazlama Portugaliyaning o’zida Angliyaga nisbatan kam xarajat
evaziga ishlab chiqarilishi mumkin bo’lsa ham. Gap shundaki, resurslarni gazlama
ishlab chiqarishdan, Angliyaga nisbatan katta qig’sli ustunlikka ega bo’lgan, vino
tayg’rlash tarmog’iga o’tkazib, Portugaliya vinoni ayirboshlash yo’li bilan 80 kishilik
mehnat sarflari hisobiga, ya’ni 10 kishilik mehnatni tejash evaziga, gazlama olishi
mumkin. Bunday ayirboshlash Angliya uchun ham foydali, negaki u o’z kuchini
gazlama ishlab chiqarishga sarflab, gazlamani sotish yo’li bilan muayyan miqdordagi
vinoni 120 kishining mehnati hisobiga emas, balki faqat 100 kishilik mehnat evaziga
olishi mumkin (ya’ni 20 kishilik mehnatni tejash hisobiga). Bu misoldan shu narsa
ko’rinadiki, qig’sli ustunlik mavjud bo’lsa, ixtisoslashuv va ayirboshlash ikkala
mamlakat uchun ham foydalidir. Bundan mamlakatlar o’rtasida mehnat taqsimoti va
ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi zarurligi kelib chiqadi.