O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

82 

«Bozor qonuni». 

J.B.Sey A.Smitning erkin bozor, bahoning erkin shakllanishi, ichki va tashqi

savdo, tadbirkorlarning cheklanmagan erkin raqobati va protektsionizmning har
qanday qo’rinishiga yo’l qo’ymaslik printsiplarini qo’llab quvvatladi va ularni
ko’klarga ko’tardi. Agar bu printsiplar qo’llanilsa, J.B.Sey bashoratiga ko’ra,
ortiqcha ishlab chiqarish ham, ijtimoiy mahsulotni to’la iste’mol qilmaslik ham
bo’lmaydi, ya’ni iqtisodiy inqirozlarning ob’ektiv zarurligi kelib chiqmaydi. U bu
g’oyani rivojlantirib o’zining «bozor qonuni»ni yaratdi. Bu qonunning mohiyatiga
ko’ra, tovarlar taklifi o’zi uchun shaxsiy talabni yaratadi g’ki boshqacha so’z bilan
aytganda, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori avtomatik ravishda yaratilgan barcha
tovarlar qiymatiga teng daromadni keltirib chiqaradi. Bu shu narsani bildiradiki,
daromad egasining maqsadi pul topish emas, balki har xil moddiy buyumlarni sotib
olish hisoblanadi, ya’ni olingan daromadning barchasi sarflanadi. Bunda pul faqat
vositachilik rolini o’ynaydi, ya’ni u faqat yangi tovarlarni sotib olish uchun
ishlatiladi. Bozor orqali tovarlar bir birlariga o’zaro xizmat qiladi. Shuning uchun,
J.B.Seyning aytishicha, tovarlarning umumiy massasi talabning umumiy miqdoriga
teng bo’ladi, o’z tovarini sotib daromad olgan har bir kishi ushbu daromadga mos
ravishda talabni keltirib chiqaradi. Demak, jamiyat miqg’sida taklif va talab
muvozanatlashadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi. Ortiqcha ishlab chiqarish
faqat ayrim tarmoqlarda boshqa tarmoqlardagi kam ishlab chiqarish hisobiga
vujudga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ko’p ishlab chiqarishdan qo’rqmaslik
kerak, faqat ayrim tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilish xavfi tug’ilishi mumkin.
«Sey qonuni» nomini olgan bu qoida klassiklarning makroiqtisodiy nazariyasining
asosini tashkil etdi va keyinchalik J.M.Keyns tomonidan inkor etildi. J.M. Keynsning
tasdiqlashicha, odamlar daromadlarning barchasini iste’molga sarflanmaydilar, balki
ularning bir qismini jamg’arib boradilar. Bu esa shunga muvofiq ravishda yalpi
talabni kamaytiradi, ish bilan bandlikni qisqartiradi. Pirovard natijada bunday holat
Sey qonunining noto’g’ri ekanligini keltirib chiqaradi. Chunki bu qonunga muvofiq
iste’molga sarflanishi kerak bo’lgan daromadning bir qismi jamg’armaga ajratiladi.
Demak, yalpi taklif bilan u keltirib chiqaradigan yalpi talab o’rtasidagi muvozanat
buziladi.

Ammo, «Sey qonuni»ning muhim tomoni shundan iboratki, iqtisodiy

liberalizmning barcha printsiplariga jamiyat tomonidan rioya qilinsa ishlab chiqarish
(taklif) o’ziga mos ravishda iste’molni (talabni) keltirib chiqaradi, ya’ni tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarish A.Smitning «tabiiy tartib» (pulning passiv roliga
asoslangan mehnat natijalarini ayirboshlash) sharoitida albatta shunday daromadlarni
keltirib chiqaradiki, ularga bu tovar va xizmatlar erkin realizatsiya qilinadi. Iqtisodiy
liberalizm kontseptsiyasining barcha tarafdorlari tomonidan «Sey qonuni» shu
ko’rinishda qabul qilingan va bozorda bahoning erkin tashkil topishi
xo’jalik kon’yukturasidagi o’zgarishga darhol moslasha oladi, iqtisodig’tning o’zini-
o’zi tartibga solib turishini kafolatlaydi, deb hisoblagan.
83 

Haqiqatdan ham, agar pul faqat hisob-kitob birligi hisoblangan barterli

iqtisodig’t amal qiladi desak, unda taklif miqdori talab miqdoriga teng bo’ladi,
ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi. Bu Sey qonunining mohiyatini tashkil etadi.