O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

94 

Kapital va foyda. 

J.S.Mill jamg’arish natijasida vujudga keladigan mehnat mahsulotlari

zahirasini kapital deb atagan. Ishlab chiqarish faoliyati kapital miqdori bilan
chegaralanadi. Kapitalning har bir ko’payishi ishlab chiqarishning kengayishiga olib
keladi. Uning fikricha, investitsiyaning asosi sifatida kapitalning tashkil topishi ish
bilan bandlik doirasini kengaytirish imkoniyatini beradi va agar «boylarning unumsiz
xarajatlari» hisobga olinmasa ishsizlikka barham berilishi mumkin.

Ammo, J.S.Millning ta’kidlashicha, kapitalning rivojlan-ishiga boshqa

cheklanishlar xos. Ularning biri- kapital daromadlarining kamayishidir. Uni J.S.Mill
kapitalning me’yorli unumdorligining pasayishi sababli kelib chiqadi, deb
tushuntiradi. Masalan, qishloq xo’jaligi mahsulotlari miqdorini ko’paytirish ushbu
miqdor ekvivalentiga nisbatan ko’proq mehnat sarflash evazigagina bo’lishi mumkin.
Boshqacha bo’lishi aslo mumkin emas.

Umuman foyda to’g’risidagi savolni tushuntirib berishda J.S.Mill D.Rikardo

qarashlariga asoslanadi. O’rtacha foyda normasining vujudga kelishi shunga olib
keladiki, ya’ni foyda ishlatilayotgan kapitalga mutanosib bo’ladi, baho esa –
xarajatlarga. «Sarf-xarajatlar, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari bir xil bo’lgan joyda
foyda ham bir xil bo’lishi uchun, narsalar bir-biriga mutanosib tarzda ishlab chiqarish
xarajatlari bo’yicha ayriboshlanishi kerak; ishlab chiqarish xarajatlari bir xil bo’lgan
narsalar bir xil qiymatga ega bo’lishlari kerak, shuning uchun faqatgina bir xil
xarajatlar bir xil daromad olib keladi».

J.S.Millning yozishicha, rentaga o’xshagan, maxsus ko’rinishga ega bo’lgan

foyda amal qiladi. Gap amalda nisbatan ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqaruvchi
yoki savdogar to’g’risida boradi. Modomiki, uning raqobatchilari bunday ustunlikka
ega emas ekan, unda «u mahsulot qiymatini aniqlab beruvchi ishlab chiqarish
xarajatlariga qaraganda kam xarajat sarflab bozorga tovar chiqarishi mumkin. Bunda
ustunlikka ega bo’lgan kishi renta oluvchiga o’xshab ketadi».

Foydaning vujudga kelish sababini J.S.Mill xuddi, A.Smit va D.Rikardoga

o’xshab, tushuntiradi: «Foyda ayriboshlash natijasida emas…, balki mehnatning
unumdorlik kuchi natijasida vujudga keladi… Agar mamlakatdagi barcha
mehnatkashlar tomonidan yaratilgan mahsulot, ish haqi ko’rinishida mehnatkashlar
iste’mol qiladigan mahsulotdan 20 foiz ko’p bo’lsa, unda bahoning qanday
bo’lishidan qat’iy nazar, foyda 20 foizni tashkil etadi».