O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

93 

2. J.S.Millning qiymat, baho, pul. Kapital va foyda to’g’risidagi 
nazariyalari. 

J.S.Mill fikri bo’yicha, boylik almashuv qiymatga ega bo’lgan ne’matlardan

tashkil topadi. «Evaziga hech nima olib bo’lmaydigan narsa, u qanchalik foydali yoki
zarar bo’lmasin, boylik hisblanmaydi… Masalan, havo inson uchun mutlaq zarur
hisoblansada, bozorda hech qanday narxga ega emas, negaki uni tekinga olish
mumkin». Ammo ne’matlarning cheklanganligi his qila boshlansa, ular darhol
almashuv qiymatga ega bo’ladi. Tovar qiymatning puldagi ifodasi uning bahosi
hisoblanadi.

Pulning qiymati unga sotib olinishi mumkin bo’lgan tovarlar miqdori bilan

o’lchanadi. «Boshqa barcha sharoitlar bir xil bo’lganda pulning qiymati pul
miqdoriga teskari mutanosiblikda o’zgaradi: pul miqdorining har qanaqasiga
ko’payishi uning qiymatini pasaytiradi, pulning har qanaqasiga kamayishi esa uning
qiymatini bir xil mutanosiblikda oshiradi… Bu – pulning maxsus xususiyati».
Qachonki pul mexanizmi buzilsa, faqat shundagina iqtisodiyotda pulning ahamiyati
sezila boshlaydi.

Baho bevosita raqobat asosida o’rnatiladi. Raqobat esa xaridor arzon olishga,

sotuvchi esa qimmat sotishga intilishi sababli kelib chiqadi. Erkin raqobatda bozor
bahosi talab va taklif darajasiga qarab o’rnatiladi. Aksincha, «monopolist o’z
ixtiyoricha xohlagan yuqori bahoni o’rnatishi mumkin, faqat u xaridor sotib olishi
yoki xohshi mumkin bo’lgan bahodan yuqori bo’lmasa bas; ammo bunga u faqat
taklifni kamaytirish yo’li bilan erishishi mumkin».

Uzoq davr mobaynida tovar bahosi uning ishlab chiqarish xarajatlardan past

bo’lishi mumkin emas, negaki hech kim o’z zarariga ishlashni xohlamaydi. Shuning
uchun talab va taklif o’rtasidagi barqaror muvozanat «qachonki buyumlar bir-biriga
faqat ularning ishlab chiqarish xarajatlariga mos ravishda ayriboshlangandagina
o’rnatiladi».