O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Renta nazariyasi.

K.Marks renta to’g’risida nazariya yaratdi. Uningcha, renta erga bo’lgan

mulkchilikni realizatsiya qilish shaklidir. Er maydoni cheklanganligi, uning er egalari
qo’lida bo’lganligi sababli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bahosi
o’rtacha erdagi ishlab chiqarish xarajatlariga qarab emas, balki eng yomon erdagi
ishlab chiqarish xarajatlariga qarab, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining o’rtacha
sharoitga qarab emas, balki eng yomon
sharoitga qarab belgilanadi. Bu baho bilan yaxshi erdagi (yoki eng yaxshi
sharoitdagi) ishlab chiqarish bahosi o’rtasidagi farq differentsial rentani bildiradi.
K.Marks differentsial rentani tahlil qilib, bu renta ayrim er uchastkalarining
hosildorligi bir-biridan farq qilganda, erga sarf qilingan kapital miqdori bir-biridan
farq qilganda hosil bo’lishini ko’rsatib berdi. Differentsial renta ikki shaklda –
differentsial renta I va differentsial renta II shaklida mavjud bo’ladi. Ijtimoiy ishlab
chiqarish bahosini belgilovchi eng yomon erdagi mahsulotlarning ishlab chiqarish
bahosi bilan eng yaxshi va o’rtacha erdagi mahsulotlarning individual ishlab
chiqarish bahosi o’rtasidagi tafovut differentsial er renta I ning negizi hisoblanadi.
Erga qo’shimcha ishlov berish evaziga olinadigan renta differentsial renta II ni tashkil
etadi.
K.Marks differentsial renta bilan birga absalyut rentaning ham amal qilishini
ko’rsatib beradi. U, absalyut rentaning paydo bo’lishini qishloq xo’jaligida kapital
uzviy tuzilishining ancha past bo’lishi bilan va erga bo’lgan xususiy mulkchilik bilan
bog’lab tushuntiradi. Birinchi omil tufayli, uning fikricha, qishloq xo’jaligi mahsuloti
qimmati uning «ishlab chiqarish bahosidan» hamisha ustun bo’ladi, ikkinchi omil
ta’sir kuchiga ko’ra esa, foyda normasini o’rtacha darajaga keltiruvchi «kapital
oqimi» mexanizmi qishloq xo’jaligida amal qilishi mumkin emas. Binobarin, qishloq
xo’jaligi mahsulotlarining o’z ishlab chiqarish baholaridan (qo’shimcha qiymatning
o’rtacha foydadan) ortiqchasi kapitalistlar o’rtasida taqsimlanmaydi (sanoatdagi kabi)
balki dehqonchilikda qoladi va er egalari tomonidan absalyut renta shaklida
o’zlashtiriladi. M.Blaugning yozishicha, markscha absalyut renta nazariyasi
qimmatning (qiymatning) bahoga aylanishi kelib chiqadigan uning qimmat nazariyasi
doirasidan tashqarida hech qanday kuchga ega emas.
J.S.Mill va K.Marks ijodi U.Pettidan boshlangan klassik iqtisodiy maktabning
yakunlanganligini bildiradi. Mazkur maktabning asosiy qoidalari quyidagilardan
iborat:
112 

1.
Inson faqat o’z foydasiga, o’z ahvolini yaxshilashga intiluvchi «iqtisodiy

odam» sifatida ko’riladi. Axloq, madaniyat, urf-odat va shu kabilar nazarda
tutilmaydi.
2.
Iqtisodiy bitimda ishtirok etuvchi barcha tomonlar qonun oldida ham,
shuningdek uzoqni ko’zlab ish yuritishda ham erkin va barobar.
3.
Har bir iqtisodiy sub’ekt har qanday bozordagi baho, foyda, ish haqi va
renta to’g’risidagi to’liq ma’lumotga ega.
4.
Bozor resurslarning to’la harakatini ta’minlaydi: mehnat va kapital bir
zumda kerakli joyga oqib o’tishi mumkin.
5.
Ish haqi bo’yicha ishchilar sonining elastikligi birdan kam emas. Boshqacha
qilib aytganda, ish haqining har qanday oshishi ishchi kuchining ko’payishiga olib
keladi, ish haqining har qanday kamayishi esa, ishchi kuchining kamayishiga olib
keladi.
6. Kapitalistning birdan bir maqsadi kapitaldan keladigan foydani
maksimallashtirish hisoblanadi.
7.
Mehnat bozorida pulli ish haqi mutlaq moslushuvchan bo’ladi(mehnat
bozorida uning miqdori faqat talab va taklif nisbati bilan aniqlanadi).
8.
Boylikni ko’paytirishning asosiy omili kapital jamg’arilishi hisoblanadi.
9.
Raqobat takomillashgan bo’lishi, iqtisodiyot esa davlatning haddan tashqari
aralashuvidan erkin bo’lmog’i kerak. Bunday sharoitda «ko’rinmas qo’l»
resurslarning optimal taqsimlanishini ta’minlaydi.
10. Kapitalizm o’rniga dolzarb muammolarni echib berishga, sanoat
tsivilizatsiyasi yutuqlarini eng yaxshi shaklda realizatsiya qilishga imon beruvchi
jamiyat keladi.