O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Muammoli savollar: 

“Qiymat” va “qimmat” atamasidan qanday sharoitda foydalaniladig’

Naflilik bahoni shakllantirishga qodirmig’ Buyumning umumiy foydaliligi bilan
konkret (me’yorli) foydaliligi o’rtasida qanaday farq borg’ «Qaychining ikki tig’i»
nimaga ishlatilgang’ «A.Marshall inqilobi» qanday baxslarga nuqta qo’ydi.


1. 
Marjinal inqilob (870 yillar) uning namoyonlari S.Jevons, Karl 
Menger, Leon Valraalarning marjinal kontseptsiyalari. 

XIX asrning 70-yillariga kelib klassik siyosiy iqtisod o’rniga marjinalizm

iqtisodiy nazariyasi vujudga keldi. Iqtisodiy fan taraqqiyotida katta o’zgarish yuz
berdi. O’sha davrda xo’jalik jarayonlarini tahlil qilishga yangicha yondashuv asosini
solgan (bir-biridan mustaqil holda) uch iqtisodchining asarlari birdaniga kelib chiqdi.
Ular ingliz Stenli Jevons (1835-1882), avstryalik Karl Menger (1840-1921), asosan
Shveytsariyada istiqomat qiluvchi frantsuz Leon Valras (1834-1910). Mazkur
muammoga sal keyinroq, lekin o’ziga xos, mustaqil yo’l bilan yondashgan amerikalik
olim J.B.Klarek hisoblanadi Marjinalizm (inglizcha – me’yorli) ana shunday vujudga
keldi. F.Vizer, E.Bem-Baverk, A.Marshall, K.Viksell va ko’plab boshqa atoqli
iqtisodchilar marjinalizm metodologiyasini foydalanadilar va rivojlantiradilar.

Ayni paytda matematika sohasidagi ixtirolar iqtisodiy

nazariyaning
rivojlanishiga turtki bo’ldi. Marjinalistlar differentsial hisoblash metodi va me’yorli
nazariyalardan faol foydalandilar. Ularning tadqiqotidagi asosiy dastak – bu me’yorli
(marginal) tahlil bo’lib, mazkur maktabning nomi ham shundan kelib chiqqan.
Me’yorli tahlil hanuzgacha iqtisodiy fanda keng qo’llanib kelinmoqda.
Marjinalizm nazariyasiga iqtisody jarayonlarni sub’ektiv – psixologik metod
asosida tahlil qilish xosdir. Unda iqtisodiy hodisalarning mohiyati emas, balki
ularning o’zgarishi boshqa hodisalarning o’zgarishiga bog’liqligini ifodalovchi, yangi
g’oya – me’yorli (max yoki min) miqdor yoki holat tushunchalaridan foydalanib
iqtisodiy jarayon va hodisalar tushuntiriladi. Masalan, me’yorli foydalilik nazariyasi
narxning tashkil topishini mahsulotlarni iste’mol qilishdagi samaralilik bilan bog’lab
115 

tadqiqot qiladi va ushbu baholanayotgan mahsulot birligi ko’payganda ehtiyojlarning

qondirilishi qanchalik o’zgarishini ko’rsatib beradi (xarajatlar kontseptsiyasidan farq
qilgan holda). Marjinalizmning asosiy kategoriyalari: me’yorli foydalilik, me’yorli
unumdorlik, me’yorli xarajatlar va boshqalar. Bu nazariya ishlab chiqarish
xarajatlarini, talab, taklif, narx va boshqalarni sub’ektiv baho berish asosida
tushuntiradi.
U yoki bu muammolarni muqobil tarzda echish amal qiladigan iqtisodiy
hayotni marjinalistlar turli bozorlar yig’indisi ko’rinishida tasavvur qilganlar. Ishlab
chiqaruvchi tovar ishlab chiqarganda turli resurslardan har birining me’yorli
foydaliligiga baho bergan holda eng keraklisini tanlaydi. Iste’molchi o’zining
cheklangan daromadlarini ehtiyojlarni ko’proq qondiradigan qilib tovarlarni sotib
olishga taqsimlaydi. Demak, marjinalizm nazariyasi markazida o’z foydasini
maksimallashtirishga intiluvchi firma (ishlab chiqaruvchi) va xarid qilingan
ne’matlardan maksimal foydalilik olishga intiluvchi alohida iste’molchi turadi.