O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

119 

Buyumlarni taqsimlash va ayirboshlash. 

Har xil ehtiyojlarni qondirish uchun buyumlar qanday taqsimlanishi kerakg’

Faraz qilaylik, bitta Z buyumning o’zi uchta – A, V va S ehtiyojlarni qondirishi
mumkin. Bu erda A ancha muhim ehtiyoj, S esa unchalik ahamiyatli bo’lmagan
ehtiyoj. Demak, ehtiyojlarning har birini qondirish uchun Z buyumi birligining
me’yorli foydaliliklari har xil (mazkur sxema «Menger jadvali» deyiladi, 1-jadvalga
qarang).
1-jadval 
A V S
4
3 3
2 2 2
1 1 1

Faqat bitta Z buyum birligiga ega bo’lgach, odam uni A ehtiyojni qondirish

uchun foydalanadi, negaki bu vaziyatda uning me’yorli foydaliligi eng yuqori – 4
shartli birlikka teng. Z buyumning keyingi ikki birligi V va S ehtiyojlarni qondirishga
ishlatiladi. Agar kishida 6 ta buyum birligi bo’lsa, unda ularning uchtasini u A
ehtiyojni qondirishga ishlatadi, ikkitasini – V ehtiyojga, bittasini esa – S ehtiyojga
ishlatadi. Bunda ehtiyojlarning umumiy qonqishi 16 shartli birlikka teng (barcha
me’yorli foydaliliklarning yig’indisi). Bu erda shu narsani bilish qiyin emaski,
buyumlarning boshqacha taqsimlanishi inson uchun ancha kam qimmatli bo’lardi.
Shunday qilib, qandaydir bir buyum birliklari har xil e’htiyojlar o’rtasida ratsional
taqsimlanganda me’yorli foydaliliklar baravarlashadi:

MUa=MUb=MUs

Bozorda tovarlarni xarid qilishda umumiy foydalilikni maksimallashtirish
uchun ularning narxini ham hisobga olish kerak. Bunda xaridor qimmat tovar o’rniga
arzonroq tovarlardan ko’proq olishi va bu bilan u xarid qilingan tovarlarning har
biriga sarflangan har bir pul birligidan bir xil qoniqish hosil qilishi mumkin.
Gossenning ikkinchi qonuni me’yorli foydaliliklarning baravarlashuvini ifodalaydi,
ya’ni bu qonunga muvofiq bir pul birligiga olingan har bir tovarning me’yorli
foydaliliklari tengligi amal qilishi kerak. Boshqacha aytganda, go’sht yoki baliq sotib
olishga sarflangan har bir oxirgi pul birligi, o’z foydaliligi bo’yicha, makaron yoki
kartoshka sotib olishga sarflangan oxirgi pul birligiga teng bo’lishi kerak.
Iste’mol muvozanatining bunday shartini quyidagicha ifodalash mumkin:
n
n
P
MU
P
MU
P
MU
P
MU
=
=
=
=
...
3
3
2
2
1
1

Bu erda: MU – ayrim tovarlarning me’yorli foydaliligi;

P – ularning narxi.
Shunday qilib turli tovarlarning me’yorli foydaliliklari tenglashadi. Agar 1 kg
apelsin 100 so’m, 1 kg ananas esa 300 so’m tursa, unda ananasning foydaliligi
120 

apelsinning uch karra ko’paytirilgan foydaliligiga teng. Shunday taqqoslashga

muvofiq bozorda alohida tovarlarning narxlari o’rnatiladi, nisbatlar shakllanadi,
nisbiy narxlar tashkil topadi. Natijada pul birligiga olinadigan har bir tovarlarning
me’yorli foydaliliklari tengligi kelib chiqadi.