O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

109 

Ish haqi. 

K.Marks ish haqini, klassik siyosiy iqtisod asoschilariga o’xshab, mehnat

uchun to’lanadigan haq deb emas, balki ishchi kuchi uchun to’lanadigan haq deb
talqin qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq, ish haqi ishchining va uning oilasining
hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan tovarlar miqdoriga teng bo’ladi. Ish haqi
darajasi mehnat unumdorligiga bog’liq bo’lib, u o’z navbatida ishlab chiqarishning
mexanizatsiyalashuvi va texnalogik jihatdan ta’minlanishi sababli ro’y beradi. Bu hol
pirovard natijada ish haqining o’sishiga to’sqinlik qiladi, negaki texnik-iqtisodiy
taraqqiyot ishchi kuchining doimiy ortiqchaligini keltirib chiqaradi. Ishchi kuchining
ortiqchaligi esa, ishchilar bilan kapitalistlar o’rtasidagi munosabatda keyingisiga
ustunlik beradi va ishchi kuchi o’z qiymatidan past bahoda sotiladi. Ish haqi ishchi
kuchi qiymatining o’zgargan shaklidir.
Demak, K.Marks bo’yicha, ishchi mehnatini emas, ishchi kuchini sotar ekan,
«haq to’lanmagan mehnat»ning (aniqlash va o’lchash mumkin bo’lgan) ish haqiga
aloqasi bo’lmaydi, «haq to’lanmagan ishchi kuchi»ni esa aniqlash mumkin emas,
negaki foydalilikka bir butun ishchi kuchini ayirboshlash uchun «bitim» tuziladi.
Kapitalist ish haqini «bitim» tuzilgandan keyin emas, balki mehnat jarayoni
tugagandan keyin to’laydi. Ishchi o’z ishchi kuchining qiymatini ish haqi shaklida
olishdan avval kapitalistga ma’lum miqdorda mehnat, shu jumladan qo’shimcha
mehnat ham qilishi kerak. Mehnat sarfi esa, uning nazariyasiga ko’ra, ish vaqti bilan
o’lchanadi. Binobarin, ishchi kuchining ma’lum muddat davomida unumli mehnat
qilishi uning qiymatiga haq to’lash sharti bo’lib qoladi.
K.Marks fikri bo’yicha, real ish haqi «hech qachon mehnat unumdorligi
kuchining oshishi bilan mutanosib tarzda o’smaydi» va hatto ishchilar ishongan
kasaba uyushmalari ham, erkin raqobatga
asoslangan iqtisodiyotdagi bunday vaziyatni keskin o’zgartira olmaydilar. Buning
ustiga, «Kapital» muallifining tushintirib berishicha, mehnat unumdorligining oshishi
tufayli pulda ifodalangan tovar va xizmatlar qimmatining pasayishi ishchilar sotib
oladigan tovarlar bahosining xuddi shunday pasayishini keltirib chiqaradi va real ish
haqi natijada unchalik oshmaydi, bundan ishchilarning kambag’allik va ma’naviy
qashshoqligi kelib chiqadi.