O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

2. Fond bozorini tartibga solishning huquqiy-iqtisodiy asoslari 
Moliya bozorini tarkibiy qismlari xisoblangan pul-kredit, qimmatli qog‗ozlar, 
investitsiyalar va boshqa segmenlarda muvofiqlashtirish smiyosatini olib borishda 
davlat va o‗z-o‗zini muvofiqlashtiruvchi tashkilotlar xamkorligini ta‘minlash muxim 
axamiyatga ega. Moliya bozorini asosiy segmenti xisoblangan qimmatli qog‗ozlar 
bozoridagi tartiblashtirish xususiyatlari, usullari va elementlarini jaxon tajribasi va 
mavjud huquqiy iqtisodiy mexanizm asosida tadqiq etamiz. Qimmatli qog‗ozlar 
bozori rivojlanishining tarixiga nazar tashlaydgan bo‗lsak, shunga amin bo‗lamizki, 
qimmatli qog‗ozlar bilan savdo qilishning me‘yoriy jarayoni faqat fond bozori 
ishtirokchilarining o‗zlari tomonidan yoki davlat tomonidan belgilangan aniq 
qoidalar asosda amalga oshadi, shuningdek, ularga rioya etilishi doimiy ravishda 
nazorat qilingan hollarda amalga oshirilishi mumkin. Amaliyotda ushbu shartlarga 
rioya etmaganlik makro yo/yoki mikro darajadagi jiddiy okibatlarga, ba‘zan 
umumiqtisodiy tanglikka o‗sib boruvchi global moliyaviy fojialarga olib kelganligiga 
misollar juda ko‗p. Qimmatli qog‗ozlarning bir maromda va xatarsiz muomalada 
bo‗lishi uchun mazkur sohaga oid qonuniy-me‘yoriy hujjatlarni barpo etish hamda 
ularni doimiy ravishda takomillashtirib borishni, oddiy fukarodan tortib, to davlat 
organlarigacha qimmatli qog‗ozlar bozorining barcha ishtirokchilari tomonidan 
qonunchilikka rioya etilishini nazorat kilishni o‗zida uyg‗unlashtiruvchi tizim zarur. 
Tizim sarmoyadorlarning qonuniy huquqlarini himoya kilishga va saqlashga 

---

117 
yunaltirilishi lozim, chunki aynan ular qimmatli qog‗ozlar bozori ishtirokchilarining 
ichida eng zaif hamda ko‗p sonli unsur hisoblanishadi. Ushbu tizimda tanglik xolatini 
sog‗lomlashtirishga yoki fond bozori ishtirokchilarining turli qatlamlari o‗rtasidagi 
iqtisodiy munosabatlar tizimida sodir bo‗ladigan nomutanosibliklarni, fond bozori va 
bozor 
iqtisodiyoti 
boshqa 
sektorlarining 
o‗zaro 
aloqalari 
sohasidagi 
kelishmovchiliklarni 
qidirib 
topish, 
qimmatli 
qog‗ozlar 
bozoriga 
tuzatib 
bo‗lmaydigan zararlar keltirishga, mavjud barqarorlikni buzishga qodir bo‗lgan 
omillarni o‗rganishga yunaltirilgan chora-tadbirlar qo‗llanishiga alohida o‗rin 
berilishi kerak. Fond bozorini davlat tomonidan tartibga solishdan maqsad, qimmatli 
qog‗ozlarning bir maromda va xatarsiz muomalada bo‗lishi, qimmatli qog‗ozlar oldi 
sotdisi orqali iqtisodiyotga investitsiya qilish uchun sharoitlar yaratish, investitsiyani 
amalga oshirishda sarmoyadorlar tomonidan mumkin bo‗lgan yo‗qotishlarni eng kam 
holatga keltirish, savdolar tashkilotchilari va fond bozorining professional 
ishtirokchilarining barqaror ishlashini ta‘minlashdir. Fond bozorida barqarorlikka 
erishgan xolda, davlat bu bilan iqtisodiyotning o‗zini o‗zi tartibga solishi, pul 
mablag‗larining bir tarmoqdan boshqasiga oqib kelishi uchun sharoit yaratadi, shu 
tariqa xalk xo‗jaligi mustahkamlanadi (qimmatli qog‗ozlar bozorining bir maromda 
faoliyat 
ko‗rsatishi 
iqtisodiyotga samarali ta‘sir ko‗rsatadi). Rivojlangan 
mamlakatlarning tajribalari shundan dalolat bermokdaki, qimmatli qog‗ozlar bozorini 
tartibga solish nuqtai-nazardan tartibga solishni davlat va professional (ya‘ni maxsus 
tashkil etilgan qimmatli qog‗ozlar bozorining professional ishtirokchilarining 
tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan) bo‗laklarga bo‗lish eng maqsadga 
muvofiq usul sanaladi. Bunday taksimotga muvofiq qimmatli qog‗ozlar bozorini 
tartibga solishning bir necha asosiy modellari mavjud.
Birinchi model qimmatli qog‗ozlar bozorining asosan davlat idoralari 
tomonidan tartibga solinishini va bunday tartibga solish bo‗yicha vakolatlarning 
kichik qismini o‗zini-o‗zi tartibga muvofiqlashtiruvchi tashkilotlarga berilishini 
nazarda tutadi (Fransiyada bu amaliyot qo‗llaniladi).

---

118 
Ikkinchi model, aksincha, fond bozorini tartibga solish bo‗yicha mavkelarning 
eng katta hajmini o‗zini o‗zi tartibga soluvchi tashkilotlarga berilishini nazarda tutadi, 
bunda davlat faqat asosiy nazorat qilish vakolatlarini saqlab koladi (Buyuk Britaniya 
amaliyoti).
Ko‗pchilik xollarda esa birinchi va ikkinchi modellarning uyg‗unlashuvi 
ko‗zga tashlanadi. Qimmmatli kog‗ozlar bozorini muvofiqlashtirish jarayonida davlat 
quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
1. Qonun chiqarish vazifasi (qimmatli qog‗ozlar bozorini rivojlantirish 
konsepsiyasini, uni amalga oshirish dasturini ishlab chiqish, dasturni boshqarish) — 
fond bozoridagi munosabatlar rivojlanishining maqsadi va asosiy yo‗nalishlarini 
belgilash, qimmatli qog‗ozlar bozoridagi munosabatlarning tamoyillariga, bozor 
infratuzilmalarining faoliyat ko‗rsatishiga, professional ishtirokchilar hamda savdolar 
tashkilotchilarining maqomiga, sarmoyadorlar huquq va manfaatlarini himoya 
kilishga taallukli asosiy (fundamental) huquqiy me‘yorlarni belgilash.
2. 
"O‗yin 
qoidalari" 
ni 
belgilash 
(emitentlarga, 
sarmoyadorlarga, 
professionallarga qo‗yiladigan talablar, operatsiya va hisob andozalarini tasdiklash).
3. Bozorning moliyaviy barkarorligi va xavfsizligini nazorat qilish (qimmatli 
qog‗ozlarni ro‗yxatga olish, investitsiya muassasalarining moliyaviy ahvolini nazorat 
kilish, huquqiy va axlokiy me‘yorlarga rioya etilishini nazorat kilish, jazolar 
qo‗llash).
4. Fond bozori ishtirokchilarini mazkur bozorning ahvolidan xabardor kilish, 
emitentlar, sarmoyadorlar, investitsiya muassasalari, fond birjalari va shu kabilar 
tomonidan axborotning oshkor etilishini ta‘minlash, yo‗qotishlardan sug‗urtalash. 
5. Fond bozorida sarmoyadorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya 
qilish bo‗yicha chora tadbirlar ishlab chiqish, shu jumladan, emissiyalarni ro‗yxatga 
olish, chet el qimmatli qog‗ozlarini milliy bozorlarda muomalada bo‗lishiga ruxsat 
berish, emitentlar va qimmatli qog‗ozlar bozori professional ishtirokchilarining 

---

119 
faoliyatini nazorat kilish, shuningdek, qimmatli qog‗ozlar bozori to‗g‗risida qonun 
hujjatlarini qabul qilish.
Investitsiya institutlarini qimmatli qog‗ozlar bozoridagi faolligini yanada 
oshirish uchun mavjud qonunchiliklardagi kamchiliklarni bartaraf etish lozim. 
Xozirgi kunda fond bozorining qonuniy-me‘yoriy bazasini yangilash va 
muammolarni bartaraf etish maqsadida qimmatli qog‗ozlar bozoriga oid 1993-2001 
yillar mobaynida qabul qilingan mavjud 4 ta qonun o‗rniga, jahon tajribasini va 
milliy fond bozorimiz xususiyatlarini o‗rgangan holda, yagona qonunni hukumatimiz 
qabul qildi. Buni quyidagida ko‗rishimiz mumkin. Qonunlar:
1) «Qimmatli qog‗ozlar va fond birjasi to‗g‗risida»;
2) «Qimmatli qog‗ozlar bozorining faoliyat mexanizmi to‗g‗risida»;
3) «Qimmatli qog‗ozlar bozorida depozitariylar faoliyati to‗g‗risida»;
4) «Qimmatli qog‗ozlar bozorida investorlarning huquqlarini himoya qilish 
to‗g‗risida» birlashtirilib, o‗rnga yangisi «Qimmatli qog‗ozlar bozori to‗g‗risida» gi 
Qonun qabul qilindi. Shuni aytish joizki, «Aksiyadorlik jamiyatlar va aksiyadorlarni 
huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida» gi Qonun ham takomillashtirilmoqda, ya‘ni 
2017-2018 yillarda bu qonunga qo‗shimcha va o‗zgartirishlar kiritildi. Bundan 
tashqari, «Qimmatli qog‗ozlar bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish» Markazi 
tomonidan mavjud me‘yoriy hujjatlarni takomiillashtirish borasida ishlar amalga 
oshirilmoqda. 2017-yilda quyidagi normativ hujjatlarga o‗zgartirishlar va 
qo‗shimchalar kiritildi: 
- «Korporativ obligatsiyalarni chiqarish, davlat ro‗yxatidan o‗tkazish va ular 
bo‗yicha qarzlarni uzish tartibi to‗g‗risida» gi Nizom; 
- «Aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarini chiqarish, davlat ro‗yxatidan o‗tkazish 
va chiqarilgan aksiyalarni bekor qilish tartibi to‗g‗risida» gi Nizom; 
- «Tijorat banklar tomonidan qimmatli qog‗ozlarni chiqarish, davlat 
ro‗yxatidan o‗tkazish va ular bo‗yicha qarzlarni uzish (bekor qilish) tartibi 
to‗g‗risida» gi Nizomlarga va boshqalar. 

---

120 
Bundan tashqari, 2017-2018 yillarda «Qimmatli qog‗ozlar bozorini 
muvofiqlashtirish va nazorat qilish» Markazi tomonidan quyidagi me‘yoriy hujjatlar 
amaliyotga joriy etildi: 
g‗ozlar bilan birjadan tashqari bitimlarning hisob registri 
to‗g‗risida» gi Nizomi; 
g‗ozlar bozorining professional ishtirokchilari birlashmalari 
(uyushmalari) faoliyati to‗g‗risida» gi Nizomi; 
rporativ obligatsiyalar egalari reestri 
to‗g‗risida»gi Nizomi; 
g‗ozlar bozorida professional faoliyatni birga qo‗shib olib 
borishga doir cheklashlar va birga qo‗shib olib borish tartibi, qimmatli qog‗ozlar 
bozori professional ishtirokchilarining majburiy normativlar tizimi to‗g‗risida » gi 
Nizomi; 
g‗ozlar bozori professional ishtirokchisining ichki nazorati 
to‗g‗risida» gi Nizomi va boshqalar.