O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

oladi; 

fond bozorini tartibga solishning huquqiy-iqtisodiy asoslarini farqlay 
oladi; 
1. Moliya bozorini davlat tomonidan tartibga solish 
Moliya bozorini davlat tomonidan tartiblashtirish – moliya bozori-ning 
rivojlanish tendensiyalarini makromoliyaviy darajada, undagi uning qatnashchilari 
faoliyatini esa mikromoliyaviy darajada mamlakatda o‗rnalilgan qonununchilik 
me‘yorlari doirasida belgilangan tartibda muvofiqlashtirish va nazorat qilish jarayoni. 
Bu jarayonga davlat o‗zining tanlab olgan rivojlanish modeli va tamoyillari, undagi 
maqsad va vazifalariga mos ravishda me‘yoriy tartiblashtiruvchi ta‘sir ko‗rsatish 
asosida davlatning moliyaviy-iqtisodiy siyosatini amalga oshiradi.
Davlatning bunday ta‘siri o‗z ichiga huquqiy, iqtisodiy, administrativ, ijtimoiy, 
informatsion, texnik va h.k. usullarning keng diversifikatsiyalashgan majmuini oladi.

---

114 
Davlat tomonidan shakllantirilgan va uzluksiz rivojlantirilib boriladigan moliya 
bozorini tartiblashtirish tizimi moliya sohasida davlat siyosatining asosiy instrumenti 
hisoblanadi.
Davlatning moliya bozorini tartiblashtirish jarayonidagi ishti-rokini muhim 
xususiyati unda davlat bir vaqtning o‗zida quyidagi maqsadli strategik rollarni 
bajarishi bilan belgilanadi: moliya bozorining bosh regulyatori; emitent; investor; 
moliya bozorida moliyaviy munosabatlarni tashkillashtiruvchi va rivojlantiruvchi, 
davlat moliyaviy-iqtisodiy siyosatini amalga oshiruvchi professional institut.
Bunda davlatning maqsadlari milliy manfaatlar bilan belgilanadi. Davlatning 
bosh maqsadi – moliya bozorini tizimli ravishda samarali tartiblashtirish asosida 
milliy manfaatlarni kompleks ta‘minlash. Bunda davlat moliya bozori orqali:
- iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilishni, real sektorni modernizatsiyalashni 
va industrial rivojlantirishni, umuman barqaror iqtisodiy o‗sishni ta‘minlaydi;
- davlatning moliyaviy-iqtisodiy (monetar, fiskal) siyosatini amalga oshiradi;
- moliya tizimining xavfsizligi va raqobatbardoshligini ta‘minlaydi;
- moliyaviy globallashuv jarayonlarini rivojlantiradi.
Strategik nuqtai nazaridan sanab o‗tilgan maqsadlarga erishish milliy 
manfaatlarga qaratilgan bo‗lganligi uchun moliya bozorini tartibli rivojlantirish na 
faqat vakolatli davlat organlarining, balki moliya bozorining boshqa barcha 
qatnashchilarini ham muhim vazifasidir. SHu sabali moliya bozorini davlat 
tomonidan tartiblashtirishning bosh amaliy maqsadi – milliy bozorga nisbatan barcha 
qatnashchilarning, bunda ko‗p jihatdan investorlarning ishonchini ta‘minlashdan 
iboratdir.
Moliya bozorini yuqorida ta‘kidlab ko‗rsatilgan tartiblashtirish jarayonida 
davlatning bosh vazifasi – milliy manfaat va milliy g‗oya doirasida moliya bozori 
faoliyatining yuqori samarali mexanizmini yaratish va unga bozorning barcha 
qatnashchilari tomonidan so‗zsiz bevosita rioya qilinishi asosida rivojlanishini 
ta‘minlashdan iboratdir. Asosiy vazifasi - investorlarning huquqlarini himoyalash va 
qonuniy manfaatlarini ta‘minlash; bozorlarning adolatliligi, samaradorliligi va 

---

115 
shaffofliligini qonunchilik bilan belgilangan tartibda, usullarda va shakllarda 
ta‘minlash; risklarni samarali boshqarilishini ta‘minlash.
Ta‘kidlash joizki, faqat yuqorida keltirilgan moliya bozorining tartiblashtirish 
milliy (davlat) tizimini maqsad va vazifalari vakolatli davlat organlari va moliya 
bozori qatnashchilari tomonidan samarali bajarilganidagina moliya bozori o‗zining 
iqtisodiyotdagi vazifalarini, funksiyalarini va rolini ko‗ngildagidek to‗liq bajara oladi.
YUqorida aytilganlar qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha komissiyalarning Xalqaro 
tashkiloti (International Organization of Securities Comissions - IOSCO) tomonidan 
1998-yil sentabr oyida qabul qilingan ―qimmatli qog‗ozlar sohasida tartiblashtirish 
maqsadlari va tamoyillari‖ nomli bazaviy hujjatida keltirilgan maqsadlar bilan 
umuman olganda hamohang. Xususan, ushbu hujjat bilan quyidagi o‗rnatilgan: 
―tartiblashtirish ho‗ja-liklarda kapitallarni shakllanishiga va iqtisodiy o‗sishga 
ko‗maklashishi 
zarur‖, 
buning 
asosida 
qimmatli 
qog‗ozlar 
bozorini 
tartiblashtirishning uch maqsadi qo‗yilgan:
1. Investorlarni himoyalash (manipulyasiya, tovlamachilik va insayderlik 
hollardan).
2. Bozorlarning adolatliligi, samaradorliligi va shaffofliligi (bozorda 
qatnashchilar tengligi, informatsiyaga teng va keng ega bo‗lish).
3. Tizimli riskni pasaytirish (qimmatli qog‗ozlar industriyasida risklarni 
samarali boshqarish).
Moliya bozorini tartiblashtirish tizimi – uzluksiz dinamik rivojlanib boruvchi, 
faoliyati iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan, alohida funksional va 
institutsional tarkiblarga ega bo‗lgan, milliy moliya tizimi faoliyatini milliy 
manfaatlar, maqsadlar va qonunlar doirasida me‘yorlab rivojlantiruvchi murakkab 
majmuaviy tuzilma. Bu tuzilma moliya bozori faoliyatini m‘yorlab rivojlantiruvchi 
murakkab tizim sifatida o‗z ichiga bir-biri bilan o‗zaro moliyaviy bozor 
munosabatlari bo‗yicha uzviy bog‗langan ko‗plab qism va elementlarni oladi. Uning 
asosiy tarkibiy qismlaridan bo‗lib davlat qonunlari va ularning ijrosiga moliya 
bozorining barcha qatnashchilari tomonidan rioya qilinishini nazorat qilib boruvchi 
vakolatli institutlar hisoblanadi. Davlat qonunlari bilan moliya bozorida moliyaviy 

---

116 
instrumentlar bilan bog‗liq barcha operatsiya va munosabatlarni tashkil etilishi va 
amalga oshirilishining umumiy konsepsiya va tamoyillari o‗rnatiladi.
Davlat qonunlari doirasida moliya bozori rivojlanishi tendensiyalaridagi joriy 
davrda va kelajakda turli mumkin bo‗lgan o‗zgarishlarni oldindan ko‗zda tutish 
qiyinligi sababli, moliya bozorini tartiblashtirish milliy tizimining uzilmas 
qismlaridan bo‗lib tegishli qonunosti hujjatlar majmuasi hisoblanadi. Bu majmua o‗z 
ichiga moliya bozorini tartiblashtirishga oid quyidagi hujjatlar to‗plamini oladi: 
muassasalararo majburiy bo‗lgan me‘yoriy hujjatlar (nizomlar, instruksiyalar, tartib-
qoidalar, standartlar), hukumat qarorlari va farmoyishlari va h.k.