O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

5. Hosilaviy qimmatli qog„ozlar mexanizmi 
Hosilaviy qimmatli qog‗ozlar (ya‘ni derivativlar, bazisli qimmatli qog‗ozlar) 
o‗zining hayot tsiklida bazaviy qog‗ozlarnikiga o‗hshash tarzda belgilangan tartibda 
emissioldi ishlari amalga oshiriladi, emissiya risolasi davlat ro‗yhatidan o‗tkaziladi, 
ikilamchi muomalada bo‗ladi va so‗ndiriladi. Derivativlar naqd va blanksiz 
shakllarda, egasining ismi yozilgan yoki taqdim etuvchiga muljallangan turda 
chiqarilishi mumkin. Ular klass va seriyalarga bo‗linadi.
Derivativ klassi deganda derivativ asosida bir turdagi bazis aktiv yotishi 
tushuniladi. Seriyali derivativ deganda esa bir hil narxli va muddatli bir klassli 
derivativ tushuniladi. Bazis aktiv sifatida quyidagilar bo‗lishi mumkin: tovar, hom 
ashyo, bazaviy qimmatli qog‗oz, valyuta, indeks, bo‗lajak daromad, foiz stavkasi, ob-
havo prognozi va h.k.
Derivativlarni yuridik shaxslar chiqaradi. Varrant bilan birga uning bazis aktivi 
bo‗lgan qimmatli qog‗ozlar ham chiqariladi.
Derivativning muomala muddati uning bazis aktivi muddatidan oshmaydi. 
Bunda bazis aktiv, uning emitenti va sotilishining parametrlari to‗g‗risida to‗liq 
ma‘lumot keltiriladi.

---

37 
Derivativlar risolasini davlat ro‗yhatidan o‗tkazish Markaz tomonidan 
belgilangan tartibda va muddatda amalga oshiriladi, shundan keyin derivativ risolasi 
chop etiladi va qog‗ozlar muomalada bo‗lishi mumkin.
Agar derivativ emitenti bank bo‗lsa, u holda Markaziy bank bilan dastlabki 
tarzda kelishilgan holda chiqariladi.
Sotib olish fyuchersini ro‗yhatdan o‗tkazish uchun emitent belgilangan pul 
summasini deponentlaydi (masalan, umumiy summadan 20%).
Derivativlar muomalasi belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunda 
opsionlar birja yoki birjadan tashqari bozorda muomala qilishi mumkin. Fyucherslar 
esa faqat birja muaomalasida bo‗ladi.
Markaz derivativlar emissiyasi va muomalasi jarayonlarini nazorat qilib boradi.
Kliring palatasi derivativlar bo‗yicha o‗zaro hisoblarni amalga oshiradi.
Derivativlar emissiyalanuvchi qog‗ozlar singari so‗ndiriladi.