O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Tushunchalar va tayanch iboralar

---

Iqtisodiy o’sish, to’liq bandlilik, real YAIM, talab va taqsimot omillari, 
intensiv iqtisodiy o’sish, iqtisodiy o’sishning keynscha va neokllasik modellari, 
Domar modeli, R. Xarrod modeli 
Asosiy savollar 
1. Iqtisodiy o’sish tushunchasi va o’lchanishi.
2. Iqtisodiy o’sishning omillari va tiplari. 
3. Iqtisodiy o’sishning keynscha modellarining umumiy tavsifi.
E. Domar modeli. 
4. Iqtisodiy o’sishning R. Xarrod modeli. 
1. Iqtisodiy o’sish tushunchasi va o’lchanishi 
Iqtisodiy o’sish to’liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab 
chiqarish darajasini uzoq muddatli ko’payishi tendensiyasini anglatadi. 
Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha aytganimizda, 
haqiqiy va potensial YAIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o’sish nafaqat 
mamlakat real daromadlarining o’sishi, shuningdek, jon boshiga to’g’ri keladigan 
real daromadlarning o’sishini ham anglatadi. Shu sababli ham iqtisodiy o’sish ikki 
xil usul bilan o’lchanadi. 
Birinchi usulda iqtisodiy o’sish real YAIM ni o’tgan davrga nisbatan 
o’zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari 
dinamkasini aniqlash uchun ishlatiladi. 
Ikkinchi usulda iqtisodiy o’sish aholi jon boshiga to’g’ri keladigan real 
YAIM ning o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi. 
Iqtisodiy o’sish nazariyasi va modellarida YAIM o’rniga SIM, YAMD, 
SMD ko’rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada
iqtisodiy o’sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga 
bo’linishiga bog’liq deb qaraladi. 
Iqtisodiy o’sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o’lchanadi..
2. Iqtisodiy o’sishga omillari va tiplari 
Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o’sishi sur’atlarini, 
ko’lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar
iqtisodiy o’sish omillari deyiladi. 
Iqtisodiy o’sish omillari ikki guruhga ajratiladi.
Birinchi guruh omillari ihtisodiy o’sishni fizik (ashyoviy) jihatdan 
ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: 

tabiiy resurslar soni va sifati; 

mehnat resurslari soni va

sifati; 

asosiy kapital

hajmi; 

texnologiyalar

va ishlab chiqarishni tashkil etish; 

jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.. 
Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o’sish potensialini yuzaga 
chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) 
kiritiladi: 

bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; 

iqtisodiyotdagi soliq muhiti; 

---


kredit-bank tizimi samaradorligi; 

iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o’sishi; 

eksport hajmining o’sishi; 

iqtisodiyotda 
ishlab 
chiqarish 
resurslarini 
qayta 
taqsimlash 
imkoniyatlari; 

daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. 
Agar o’sish qo’shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va 
jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o’rtacha samaradorligi 
darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. 
YAIMning o’sishi iqtisodiyotda band bo’lganlar sonidan yuqori sur’atga ega 
bo’lsa intensiv ihtisodiy o’sish ro’y beradi. 
“Iqtisodiy o’sishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining 
oshishiga bog’liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga to’g’ri keladigan mahsulot 
ishlab chiqarishni ko’paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini 
yaxshilashni ko’zda tutadi.
Iqtisodiy o’sishning bu ikki tipi sof holda ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sish uni 
ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab ko’proq 
ekstensiv, yoki ko’proq intensiv bo’lishi mumkin.