O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti

3.Rahbar fazilatlari va uslublari. Rahbar turlari 
Mehmonxona va restoranlar sanoatida menejerning ishi «inson-inson» tizimida 
boshqaruv funksiyalarini bajarishdan iborat deb qaraladi. Bu mehmonxona korxonasiga 
rahbarlik uslubini tanlashga o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Boshqaruv uslubi – menejer amaliy 
faoliyati usullari, uslublari va shakllarining nisbatan barqaror tizimi. Bundan tashqari, 
boshqaruv uslubi deganda boshqaruv qarorlarini tayyorlash va amalga oshirishda 
menejerning xulq-atvor tarzi va usuli tushuniladi.
Ko‗rib turganimizdek, boshqaruv uslubi va uslubi bir-biri bilan muayyan darajada 
bog‗liq. Uslub muayyan menejer o‗z shaxsiy subyektiv-psixologik xususiyatlariga 
muvofiq qabul qilgan rahbarlik uslublarini amalga oshirish shaklidir. Rahbarlikning har 
bir uslubiga boshqaruvning muayyan uslubi mos keladi. Bu har bir uslubni amalga 
oshirish uchun muayyan fazilatlarga ega shaxslar zarur degan ma‘noni anglatadi.
O‗ziga xos rahbarlik uslubiga ega bo‗lgan menejer o‗z faoliyatida turli boshqaruv 
uslublari (iqtisodiy, tashkiliy-ma‘muriy, ijtimoiy-psixologik uslublar)dan foydalanishi 
mumkin. Xullas, rahbarlik uslubi o‗ta individual hodisadir, chunki u muayyan shaxsning 
o‗ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi va aynan mana shu shaxsning odamlar bilan 
ishlash xususiyatlarini va qarorlar qabul qilish texnologiyasini aks ettiradi. Ikkita bir xil 
barmoq izi bo‗lmaganidek, rahbarlik uslubi bir xil bo‗lgan ikkita menejer ham mavjud 
emas.
Ayni vaqtda, hayotdagi barcha holatlar uchun yaroqli bo‗lgan ideal rahbarlik uslubi 
mavjud emasligini nazarda tutish kerak. Menejer o‗z faoliyatida qo‗llovchi boshqaruv 
uslubi yoki uslublar majmui nafaqat menejer shaxsiga, balki tegishli vaziyatga ham 
bog‗liq bo‗lishi mumkin. «To‗g‗ri» rahbarlik uslubini oldindan belgilab bo‗lmaydi, 
chunki hayotda uchraydigan boshqaruv holatlari standart emas, menejer va uning qo‗l 

---


93 
ostidagilarning shaxsiy fazilatlari esa boshqariluvchi muhitning o‗zgarishiga qarab 
o‗zgarishga moyildir.
Rahbarlik uslubini tanlash menejer o‗z oldiga qanday vazifa qo‗yishiga ko‗p 
jihatdan bog‗liq: 

boshqarish – rahbar qo‗l ostidagi xodimlariga aniq ko‗rsatmalar beradi va o‗z 
topshiriqlarining bajarilishini diqqat bilan kuzatadi; 

yo‗naltirish – menejer qo‗l ostidagi xodimlarni boshqaradi va topshiriqlarining 
bajarilishini kuzatadi, biroq qarorlarni xodimlar bilan muhokama qiladi, ulardan takliflar 
kiritishni so‗raydi va xodimlarining tashabbuslarini qo‗llab-quvvatlaydi; 

qo‗llab-quvvatlash – menejer xodimlari topshiriqlarni bajarayotganida ularga 
yordam ko‗rsatadi, to‗g‗ri qarorlar qabul qilish uchun javobgarlikni ular bilan baham 
ko‗radi; 

vakolatlarni o‗tkazish – menejer o‗z vakolatlarining bir qismini ijrochilarga 
o‗tkazadi, muayyan qarorlar qabul qilish va korxona maqsadlariga erishish uchun 
javobgarlikni ularning zimmasiga yuklaydi. 
Rahbarlik uslubi haqidagi masala birinchi marta K.Levin tomonidan ko‗rib 
chiqilgan. U rahbarlikning avtoritar, demokratik va anarxik uslublarini qayd etadi. 
Rahbarlik uslublarining quyidagi tasnifi zamirida mana shu yondashuv yotadi. Avtoritar 
(avtokratik) uslubga hokimiyatning bir rahbar qo‗lida jamlanishi xosdir. Bunday rahbar 
barcha ishlar yuzasidan faqat o‗ziga ma‘lumot berishni talab qiladi. Mazkur uslubga 
ma‘muriyatchilikka tayanish, qo‗l ostidagilar bilan kam aloqa qilish xosdir. Bunday 
menejer qarorlarni shaxsan o‗zi qabul qiladi (yoki bekor qiladi), qo‗l ostidagilar 
tashabbus ko‗rsatishiga imkon bermaydi. U doim buyruq, ko‗rsatma beradi, yo‗l-yo‗riq 
ko‗rsatadi, lekin hech qachon iltimos qilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, avtoritar 
rahbar boshqaruv faoliyatining asosiy mazmuni buyruq va ko‗rsatma berishdan iborat. 
Avtokrat-rahbarga dogmatizm va bir qolipda fikrlash xosdir. Yangiliklarni u juda 
ehtiyotkorlik bilan qabul qiladi yoki umuman qabul qilmaydi, chunki boshqaruv 
faoliyatida u ayni bir usullardan foydalanadi. Bu holda butun hokimiyat avtokrat-rahbar 
qo‗lida jamlanadi.
Rahbar o‗z fazilatlariga ko‗ra qo‗l ostidagi xodimlardan pastda tursa yoki uning 
qo‗l ostidagilar umumiy va kasbiy madaniyati darajasi haddan tashqari past bo‗lsa, u 
avtokratga aylanadi. Mazkur rahbarlik uslubi qo‗l ostidagilarning tashabbusini 
rag‗batlantirmaydi: aksincha, avtokrat tashabbus ko‗rsatgan xodimlarni ko‗pincha 
jazolaydi, bu esa mehmonxonaning ish samaradorligini oshirish imkonini bermaydi. 
Avtokrat rahbarning qo‗l ostida ishlash juda og‗ir, chunki «nomaqbul» xodimlarni 
ishdan bo‗shatish uning boshqaruv faoliyati maqsadi hisoblanadi. Biron-bir xodim bilan 
o‗rtada bahs chiqqudek bo‗lsa, avtokrat-rahbar ko‗pincha: «Siz bilan ishlab ketolmasak 
kerak», degan so‗zlar bilan bahsga nuqta qo‗yadi. Tabiiyki, bunday sharoitda xodimlar 
o‗z mehnatidan qanoatlanmaydi, chunki avtokrat rahbarning qo‗l ostidagi xodimlar o‗z 
ijodiy imkoniyatlarini lozim darajada namoyon eta olmaydilar.
O‗z faoliyatida asosan demokratik rahbarlik uslubiga tayanadigan menejer barcha 
masalalarni mumkin qadar kollegial tarzda hal qilishga, jamoadagi ishlarning holati 
haqida qo‗l ostidagilarga surunkali axborot berib borishga harakat qiladi, tanqidni ijobiy 
qabul qiladi. Qo‗l ostidagilar bilan u juda yaxshi muomalada bo‗ladi, ular bilan muttasil 

---


94 
aloqa qiladi, boshqaruv funksiyalarining bir qismini boshqa mutaxassislarga o‗tkazadi, 
odamlarga ishonadi. U talabchan, lekin odil rahbar. Mazkur boshqaruv uslubida 
boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilishda jamoaning barcha a‘zolari ishtirok 
etadi.
Liberal rahbarlik uslubiga tayanuvchi menejer jamoa ishlariga deyarli aralashmaydi, 
xodimlarga to‗la erkinlik beriladi, shaxsiy va jamoaviy ijodiy mehnat bilan shug‗ullanish 
uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. Bunday rahbar odatda qo‗l ostidagilar bilan 
xushmuomala, o‗zi ilgari qabul qilgan qarorni bekor qilishga tayyor bo‗ladi. Liberallar 
tashabbussizligi, yuqori boshqaruv organlarining ko‗rsatmalarini ko‗r-ko‗rona bajarishi 
bilan ajralib turadi. Jamoaga ta‘sir ko‗rsatishning turli-tuman usullari orasidan liberal 
rahbar odatda iltimos qilish va ko‗ndirishni tanlaydi. Boshqaruv funksiyalarini 
bajarishda u juda sustkash. Liberal rahbar jamoada nizo chiqishidan qo‗rqadi, qo‗l 
ostidagilarning fikriga asosan qo‗shiladi. Odamlar bilan muomalada haddan tashqari 
yumshoqlik unga jamoa obro‗sini qozonishga halaqit beradi, chunki ayrim xodimlar 
undan o‗ziga muayyan imtiyozlar berilishini talab qiladi, liberal rahbar esa ular bilan 
orani sovitishni istamay, qo‗yilgan talablarni bajaradi. Liberal rahbarda yorqin 
mehmonxonachilik qobiliyatiga ega bo‗lmaydi, qo‗l ostidagilarni yaxshi nazorat 
qilmaydi. Buning natijasi o‗laroq, uning boshqaruv faoliyati yaxshi samara bermaydi. 
Boshqarish uslubi boshqaruv qarorlari qabul qilish texnologiyasida o‗z aksini topadi. 
Xususan, menejer: 

yakkaboshchilik asosida qarorlar qabul qiladi va ularni e‘lon qiladi («sof» 
aktokrat);

muayyan qarorni qabul qilish zarurligini «singdiradi»;

o‗z fikrini bildiradi va savollar berishni taklif qiladi; 

qarorning sinov namunasi (model) tarzidagi echimini taklif qiladi; 

muammoning mohiyatini ochib beradi, ko‗rsatmalar beradi, takliflarni 
baholaydi, qarorlar qabul qiladi («sof» demokrat); 

cheklashlar belgilaydi va xodimlaridan qaror qabul qilishni so‗raydi; 

qo‗l ostidagilarga to‗la erkinlik beradi («sof» liberal). 
Yuqorida zikr etilgan rahbarlik uslublari sof holda juda kam uchraydi. Rahbarning 
omilkorligi har bir uslubning afzalliklaridan foydalanish va uni vaziyatga qarab 
qo‗llashda namoyon bo‗ladi.