O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

DAROMADLAR 
SIYOSATI VA ISH HAQINI TASHKIL ETISH XUSUSIYATLARI 
 
12.1. Daromadlar siyosati va ish haqi 
 
Iqtisodiyotning barcha sohalarida mehnatga to’lanadigan haqni 
baravarlashtirish, ayniqsa, yuqori unumli sohalarda, yuksak malakali 
mutaxassislar etishmaydigan tarmoqlarda daromadlarni tenglashtirish 
umumiy tarzda inflyatsiyaning avj olishi uchun omil bo’lib xizmat qiladi. 
Bu hol shunga olib keladiki, ish haqini oshirish pirovard natijada, butun 
iqtisodiyotda mehnat unumdorligini quvib o’tadi.
Haqiqatan ikki muhim omil ish haqining chegarasi bo’lib xizmat 
qiladi va, ayni vaqtda uning samaradorli ko’rsatkichi hisoblanadi. Yuqori 
chegarani firmalar rahbarlari beradigan eng yuqori mehnat unumdorligi 
tashkil etadi. Biror rahbar xodimga u korxonaga keltiradigan foydadan 
yuqori maosh to’lamasligi lozim. Quyi chegarani rasmiy kafolatlangan eng 
kam miqdordagi mehnat haqi bilan belgilanadi. SHunday qilib, ish haqi 
uchun ortiqcha sarflar inflyatsiyaga olib keladi va u mehnat unumdorligini 
cheklab qo’yadi va bu bilan tarmoqlarda narxlarning ko’tarilishiga olib 
keladi. Buning natijasida avjga chiqadigan inflyatsiya faqat ichki iqtisodiy 
barqarorlikni izdan chiqarib qolmay, balki to’lov balansida taqchillikka, 
muvozanatning buzilishi esa iqtisodiy tanazzulga sabab bo’ladi. 12.1-
jadvalda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narxlar va ish 
haqining nisbiy o’sishi o’sha yillardagi inflyatsiya spiralining tarkibiy 
qismini tashkil etadi.
Keltirilgan ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, 60—80-yillarda 
ish haqining o’sishi iste’mol narxlarining o’sishini ortda qoldirib ketdi, 
faqat AQSh bundan istisno bo’lib, 1980—1988 yillarda bu ko’rsatkichlar 
mazkur mamlakatda, taxminan, parallel ravishda o’sgan. Qarab 
chiqilayotgan mamlakatlarda 60-yillar — 80- yillar oxirida mehnat 
unumdorligining o’sishi parallel ravishda sekinlashdi, bunga ekologik va 
energetik qiyinchiliklar sabab bo’ldi. Masalan, AQSH iqtisodiyotida 
mehnat unumdorligining o’rtacha yillik o’sish sur’atlari 1960—1970 
yillarda 2,5 foizni, 1971 — 1980 yillarda 0,7 foizni; Buyuk Britaniyada 
tegishli ravishda 2,1 va 1,5 foizni; Frantsiyada — 5,1 va 3,1 foizni; 
Germaniyada — 4,6 va 3,7 foizni; Yaponiyada – 9,2 va 4,4 foizni tashkil 
etgan.

---

187 
Bunday hollarda iqtisodiy nazariya muammoning mumkin bo’lgan 
uch echimini taklif etadi:
— narxlar va daromadlarning ortib borishini tartibga solish;
—daromadlarning tartibsiz oshib borishiga ozmi-ko’pmi majburan 
rozi bo’lish; bu boshqarib bo’lmaydigan sakrashsimon rivojlanishga, 
muvaffaqiyat va mag’lubiyatning almashinib turishiga, barqarorlik va 
tanazzulning almashinib kelishiga sabab bo’ladi. 
—«ijtimoiy sheriklik» (davlat, kasaba uyushmalari va tadbirkorlar) 
bilan hamkorlikda va ularning roziligi bilan ishlab chiqiladigan daromadlar 
siyosatini o’tkazish, bunda o’z oldiga qo’shaloq maqsadni qo’yish; milliy 
daromadning o’sishiga va milliy rivojlanish samaralarini adolatli 
taqsimlanishiga erishish.
Daromadlar siyosati va mehnatga haq to’lash vositalari amaliy 
tajribasi. Amaliy jihatdan AQSh iqtisodiyotining beqarorlashuvida ishlab 
chiqarish xarajatlarining ahamiyati va ta’sirini hisobga olib, hukumat 60—
70-yillarda uch ma’muriyat orqali daromadlar siyosatidan foydalandi va 
uni inflyatsiyaga qarshi kurashning muhim va hal qiluvchi vositasi deb 
hisobladi.
Dastlabki urinish demokrat-prezident Kennedi davrida amalga 
oshirib ko’rildi. Bu prezident ma’muriyati 1962 yilda «mo’ljallar», ya’ni 
muayyan chegaralangan hajmlar tizimini joriy qildiki, unga muvofiq bir yil 
mobaynida narxlar ham, ish haqi ham ana shu miqdorlardan yuqori 
ko’tarilmasligi lozim edi.
Ikkinchi urinish respublikachilar prezidenti Nikson davrida qilib 
ko’rildi. Daromadlar siyosatining yangi chora-tadbirlari ma’muriy-
qonunchilik xususiyatiga ega bo’lib, ilgari AQShda bu xildagi muammolar 
hal etilmagan edi. 1971—1974 yillarda amalga oshirilgan chora-
tadbirlarning mohiyati Amerika jamoatchiligining amaliyotchi qatlamlari 
tomonidan salbiy tarzda kutib olindi. Avvalo, bu dasturning asosiy 
maqsadi bo’lgan inflyatsiyani, narxlarning ortib ketishini to’xtatib 
qoluvchi maqsadiga erishishda uning samara keltirishi shubha ostiga 
olindi. Kasaba uyushmalarining Nikson ma’muriyati tomonidan olib 
borilgan daromadlar siyosatiga salbiy munosabatda bo’lishiga sabab, 
avvalo shu ediki, u AQSh aholisining real ish haqi ortishiga sabab bo’lib 
qolmasdan, shu bilan birga, uning mutlaq ravishda pasayib ketishiga olib 
keldi. Ish haqining o’sishini to’xtatib qolishni amalga oshirish texnik 
jihatdan ancha oson bo’lsada, uni amalga oshirish natijasi narxlarning 
o’sishini to’xtatib qolishga nisbatan ancha qattiqroq shakllarda namoyon 
bo’ladi.

---

188 
Demokrat, prezident 
Karter 
ma’muriyati ham daromadlar 
siyosatidan foydalanishga intildi, lekin bunda tadbirkorlar va kasaba 
uyushmalarining ixtiyoriy majburiyatlarini birga qo’shib olib borish 
asosida 
belgilangan 
o’sish 
chegaralarini 
buzganlik 
uchun 
rag’batlantiruvchi omillarni yoki jazo choralarini tatbiq etish ko’zda 
tutilgan edi. Narxlarni oshirish bo’yicha belgilangan mo’ljallarni buzgan 
tadbirkorlarga qarshi jazo chorasi sifatida hukumat buyurtmalarini bermay 
qo’yish va ularni eksport-import bankining beradigan qarzlaridan mahrum 
etishdan foydalanildi. Ish haqini oshirish bo’yicha belgilangan mo’ljallarga 
rioya qilishga rozi bo’lgan kasaba uyushmalariga nisbatan soliq 
chegirmalari taklif etildi, bu chegirmalar real ish haqining pasayib ketishi 
o’rnini qoplash imkonini berardi, lekin chakana narxlar 7 foiz oshirilgan 
taqdirdagina shunday qilinardi.
1979 yilda Buyuk Britaniyada Tetcherning konservatorlar hukumati 
AQSHda 1980 yilda prezident Reygan ma’muriyati hokimiyat tepasiga 
kelishi bilan yuqori darajadagi inflyatsiyaga qarshi kurash vositasi sifatida 
va umuman davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi sifatida daromadlar 
siyosatidan to’liq voz kechildi. Bu siyosat umuman jamiyat manfaatlari va 
xususan uning ayrim guruhlari manfaatlariga ham to’g’ri kelmaydi, deb 
hisoblandi.
60-70-yillarda Frantsiyada daromadlar siyosatining o’ziga xos 
variantlaridan foydalanildi. Bu erda, bir tomondan, milliylashtirilgan 
tarmoqlarda ish haqining o’sishi ustidan nazorat o’rnatildi, ikkinchidan, 
narxlar bevosita nazorat ostiga olindi, bunda ularning o’sishini to’xtatib 
qo’yish va qonuniy tarzda qayd qilishdan foydalanildi.
Ana shu yillarda daromadlar siyosati SHvetsiya, Norvegiya, 
Gollandiya, Avstriya va Finlyandiyada ancha muvaffaqiyatli amalga 
oshirildi. Bu siyosat iqtisodiyoti rivojlangan boshqa ayrim mamlakatlarda 
ham inflyatsiyaga qarshi siyosatda qo’shimcha vosita sifatida ishlatildi. 
Masalan, Yaponiya hukumati 100 dan ortiq tovar xilining ulgurji va 
chakana narxlarini vaqtincha oshirmasdan bir joyda saqlab turdi. 80-
yillarda tez rivojlanib borayotgan mamlakatlar orasida Meksikani ko’rsatib 
o’tish kerak, bu erda yuqori inflyatsiya, davlat byudjetida katta taqchillik 
yuz 
berayotgan, 
davlat va bank korxonalari keng sur’atda 
xususiylashtirilayotgan bir sharoitda hukumat puxta o’ylangan daromadlar 
siyosatini maqbul qildi.