O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

Korxona darajasida mehnatni boshqarish miqyosi va faoliyat 
sohasidan qat’i nazar, har bir korxonada mehnatni boshqarish amalga 
oshiriladi. Bu jihatdan korxonalar o’rtasida tafovut faqat boshqarish 
ahamiyatliligining darajasi, uning mazmunining to’liqligi, mazkur korxona 
faoliyatining pirovard natijalariga erishish uchun maqsadlar qo’yilishi, 
boshqarish obyektlari va funktsiyalarini aniqlashdan iborat.

---

267 
Korxonada mehnatni boshqarish maqsadi — xodimlardan, jonli va 
moddiylashgan mehnatdan nihoyat darajada oqilona va samarali 
foydalanish hamda mehnatga haq to’lash va mehnatni moddiy 
rag’batlantirishga 
mablag’ 
sarflash 
bilan 
birgalikda 
fuqarolar 
konstitutsiyaviy huquqlari va vazifalariga rioya etish.
Umumiy tarzda olib qaraganda bevosita mehnat jarayoni, mehnat 
jarayonidagi odamlar o’rtasidagi munosabatlar, ishchi kuchini tiklash 
korxonada mehnatni boshqarish obyektlari bo’ladi. Korxonadagi 
boshqarish faoliyatiga tatbiqan olib qaraganda ushbu obyektlarni 
aniqlashtirish va alohida obyektlar sifatida korxona xodimlarini 
boshqarish, xodimlar mehnat faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashni 
boshqarish, mehnat unumdorligi va mehnat sifatini boshqarish, mehnatga 
qiziqtirish va mehnatni rag’batlantirishni boshqarish, mehnat faoliyati 
jarayonida ishlab chiqarish, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlari 
boshqarishni ajratish mumkin. O’z navbatida, yuqorida ko’rsatib o’tilgan 
obyektlarning har birini ham maydaroq obyektlarga bo’lish mumkin. 
Masalan, korxona xodimlarini boshqarish, xodimlarni izlash, tanlab olish, 
yollash, moslashtirish, rivojlantirishni, ularni kasb jihatidan o’qitib 
o’rgatish va qayta tayyorlashni, ish sohasida ko’tarilishlarini 
rejalashtirishni, faoliyatlarini baholashni o’z ichiga oladi. Xodimlar 
mehnat faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashni boshqarish mehnatni 
taqsimlash va kooperatsiyalash, ish joylarini tashkil etish, mehnat 
usullarini, mehnat sharoitlarini, mehnat tartibi va dam olish tartibini 
oqilonalashtirishni, mehnatni me’yorlashni, moddiy rag’batlantirishni va 
hokazolarni nazarda tutadi.
Rejalashtirish, hisobga olish, tahlil qilish, nazorat yuritish va
baholash korxonada mehnatni boshqarishning asosiy funktsiyalaridir. Bu 
funktsiyalar barcha yuqorida sanab o’tilgan obyektlarga taalluqlidir va 
vaqt ichida tsiklli tarzda takrorlanish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Mazkur 
funktsiyalar qarorlarni asoslashga qaratilgan. Ularning barchasi ishonchli 
axborotlarga asoslangan bo’lishi lozim, mehnatni boshqarishda yangi 
muammolar yuzaga kelgan sayin mazkur axborotlarni yangilash, 
kengaytirish va chuqurlashtirish zarur. Tezkor va ko’p tomonlama tahliliy 
axborot mavjudligi, rejalashtirilgan jarayonlarni amalga oshirishni hisobga 
olish va nazorat qilishning doimiy amal qiluvchi tizimi ishlab turganligi 
eng oqilona echimlar izlashga intilishni yuzaga keltirishga ko’maklashadi 
va mehnatni boshqarish samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Korxonada mehnatni boshqarishni tashkil etish obyektiv va 
subyektiv omillarga bog’liq. Korxonaning miqyosi, ishlab chiqariladigan 

---

268 
mahsulot, texnologik jarayonning murakkabligi, ishlab chiqarishning 
xususiyatlari va turi, boshqaruvchilarning malakasi va hokazolar obyektiv 
omillarga, rahbarlar tomonidan mehnat muammolariga yondashilishi 
subyektiv omillarga kiradi.
Respublikaning aksariyat korxonalarida yaqin vaqtlargacha mehnatni 
tashkil qilishni boshqarish asosan to’rt bo’limda: kadrlar bo’limi, mehnatni 
tashkil qilish bo’limi, mehnat va ish haqi bo’limi hamda texnika 
xavfsizligi va mehnat muhofazasi bo’limida jamlangan edi. Mazkur 
xizmatlar turlicha tuzilar edi. Ular bir-birlaridan tuzilmasi, yuklatilgan 
funktsiyalari, bo’ysunishlari va odamlar soni bilan farqlanar edi.
Yirik korxonalarda ko’rsatib o’tilgan bo’limlar ichida byurolar, 
laboratoriyalar ajratilar, shuningdek, mehnat fiziologiyasi, psixologiyasi va 
sotsiologiyasi bo’yicha alohida bo’linmalar tashkil qilinar hamda tsexlarda 
tashkilotchi-muhandislar 
va 
me’yorlovchi 
muhandislar 
mustaqil 
lavozimlari kiritilar edi. O’rtacha korxonalarda ko’pincha atigi bir mehnat 
va ish haqi bo’limi tashkil etilar, unga turli byurolar (tarifli me’yorlash 
byurosi, mehnatni tashkil qilish byurosi va boshqalar) kirar yoki ularda 
me’yorlovchi, tashkilotchi lavozimlari kiritilar edi. Kichik korxonalarda, 
odatda mehnatni boshqarish alohida xizmatlari tashkil qilinmas, ushbu 
masalalar bilan shug’ullanadigan shaxslar esa boshqa iqtisodiy yoki 
texnikaviy xizmatlarning tarkibiga kiritilar edi.
Hozirgi sharoitda yirik korxonalarning mustaqil tuzilmalarga 
ajralishi ro’y bermoqda, kichik xususiy korxonalar tashkil qilinmoqda. 
Bunday korxonalarda ishlash uchun keng ixtisosdagi mutaxassis 
tashkilotchilar tobora tez-tez talab qilinmoqda.
Mehnatni boshqarish bilan shug’ullanuvchi xizmatlar turlicha 
bo’ysunuvda bo’lishlari mumkin edi. Jumladan, kadrlar bo’limi 
direktorning yoki kadrlar bo’yicha direktor o’rinbosarining bo’ysunuvida, 
mehnat va ish haqi bo’limi direktor yoki iqtisodiy masalalar bo’yicha 
direktor o’rinbosari yoxud bosh iqtisodchining buysunuvida edi. Ya’ni 
tuzilmaviy bo’linmalar mehnatni boshqarishga taalluqli bo’lgan o’zaro 
bog’liq masalalarni hal qilib borar ekanlar, boshqaruvning turli 
pillapoyalaridagi shaxslarning bo’ysunuvida bo’lar edilar. Keyingi 
vaqtlarda respublikada mehnatni boshqarishga yalpi yondashishni 
ta’minlash uchun xodimlarni boshqarishning yangi tizimlari shakllantirila 
boshlandi, ularda kadrlar, mehnat va ish haqi bo’limi, ijtimoiy rivojlanish 
bo’limi xodimlarni boshqarish bo’yicha direktorning o’rinbosariga 
bo’ysunadi.

---

269 
Chet el korxonalarida ko’pincha inson resurslarini boshqarish yagona 
xizmati ishlaydi va u kompaniya prezidentining o’rinbosarlaridan biriga 
bo’ysunadi. Bunday xizmatning tarkibida turli bo’linmalar, masalan, ishga 
yollash va mehnat munosabatlari, ish haqini tashkil etish, xodimlarni 
o’qitib-o’rgatish bo’linmalari va hokazo bo’linmalar ajratiladi.