O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Tog‘ jinslari o‘rnining o‘zgarishlari va gravitatsiya jarayonlari. Inson xo‘jalik faoliyati natijasida yer po‘stining jinslari tog‘- kon ishlab chiqarishi, muhandislik inshootlari qurilishi, shahar bunyod etilishi natijasida bir joydan ikkinchi joyga eng ko‘p ko‘chiriladi, ba’zi joylarda ko‘p miqdorda to‘planib qoladi yoki olib ketiladi. Bunday hodisalar kishilarning tabiatga bevosita ta’sir etishida ham, bilvosita ta’sirida ham ro‘y berishi mumkin. Yer po‘stida tog‘ jinslarining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilishi, olib ketilishi gravitatsiya (lot. Gravitas og‘irlik) muvozanatining buzilishiga olib keladi. Gravitatsiya muvozanatining buzilishi oqibatida tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va intensivligi o‘zgaradi va yangi tabiiy jarayonlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
Yerdagi hayot asta-sekin 3,5 milliard yildan ko’proq vaqt oldin yashagan bir ibtidoiy turdan, ehtimol o’z-o’zini takrorlaydigan molekuladan rivojlanib bordi; keyinchalik u vaqt o’tishi bilan tarvaqaylab, ko’plab yangi va xilma-xil turlarni tashlab yubordi; va evolyutsion o’zgarishlarning aksariyat (ammo barchasi emas) mexanizmi tabiiy tanlanishdir.
Ilmiy sohalarni o'z ichiga olgan holda, masalaning kengligi va ko'lami ko'rsatilgan zoologiya, botanika, genetika, geologiya va paleontologiya, boshqalar qatorida.
Ammo evolyutsiyaning markaziy yadrosi odatda organizmlar populyatsiyasida nasldan naslga o'tadigan xususiyat yoki gen chastotasining o'zgarishi deb ta'riflanadi.^[4] Bu evolyutsiyaning standart enetic ta’rifi deb nomlangan. Tabiiy tanlanish evolyutsion o’zgarish nazariyasidagi organizmlarning tarixiy jihatdan o’zgaruvchan muhitga qanday moslashishini tushuntirib beradigan bir nechta mexanizmlardan biridir. Irsiylik tamoyillari 1900 yilda, Darvin vafotidan so’ng, qayta kashf etildi Gregor Mendel no’xatdagi oddiy xususiyat turlarining merosxo’rligi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar. Genetika bo’yicha eneti ishlar, mutatsiya, paleontologiya va rivojlanish biologiyasi Darvinning asl nazariyasining qo’llanilishi va ko’lamini kengaytirdi.
Ga binoan Duglas J. Futuyma: Biologik evolyutsiya engil yoki sezilarli bo’lishi mumkin; u har xil narsani mutanosib ravishda ozgina o’zgarishlardan qamrab oladi allellar aholi ichida (masalan, belgilaydiganlar kabi) qon guruhlari ) eng qadimgi davrlardan kelib chiqqan ketma-ket o’zgarishlarga proto-organizm salyangoz, asalarilar, jirafalar va momaqaymoqlarga.
Evolyutsiya keng ma’noda yulduz evolyutsiyasidan tildagi o’zgarishlarga qadar o’zgarish jarayonlarini nazarda tutadi. Biologiyada bu ma'no aniqroq: populyatsiya avlodlari davomida to'planib boradigan irsiy o'zgarishlar. Alohida organizmlar o'z hayotlarida rivojlanmaydi, lekin ular meros bo'lib o'tgan genlarning o'zgarishi organizmlar populyatsiyasida ozmi-ko'pmi bo'lishi mumkin. Organizmlarning hayoti davomida ularning avlodlari tomonidan meros bo’lib o’tmagan har qanday o’zgarishlar enetic evolyutsiyaning tarkibiy qismi emas.^[7]
Kimga Keyt Styuart Tomson, evolyutsiya so’zi kamida uchta aniq ma’noga ega: Ning umumiy ma’nosi vaqt o’tishi bilan o’zgarishi.
1, Barcha hayot shakllari umumiy nasl berish jarayonida ajdodlarimiz tomonidan kiritilgan o’zgartirishlar bilan kelib chiqqan.
2. Ushbu o’zgarish jarayonining sababi yoki mexanizmlari, ular evolyutsion nazariyalar bilan tekshiriladi va tushuntiriladi.
Tomson: “Vaqt o’tishi bilan o’zgarish – bu haqiqat va oddiy ajdodlarimizdan kelib chiqishimiz shu qadar mantiqiy asosga qurilganki, biz o’zimizni haqiqat kabi tutamiz. Tabiiy seleksiya tushuntiruvchi nazariyaning sxemasini taqdim etadi”.^[8]
Biologlar bu zamonaviy organizmlarning o’tmishdagi shakllaridan farq qilishida evolyutsiya sodir bo’lganligini va evolyutsiya hali ham organizmlar va ularning avlodlari o’rtasida aniq farqlar bilan sodir bo’layotganligini ilmiy haqiqat deb bilishadi. Ikkinchisini shunday kuchli miqdoriy qo’llab-quvvatlash mavjudki, olimlar umumiy naslni tushunchasi kabi haqiqat deb hisoblashadi Quyosh sistemasi Yer Quyosh atrofida aylanadi, garchi ushbu jarayonlarning asoslarini o’rganish davom etmoqda. Evolyutsiya mexanizmlari to’g’risida bir nechta nazariyalar mavjud va aniq mexanizmlar haqida hali ham faol munozaralar mavjud.
So’zning to’rtinchi ma’nosi bor evolyutsiya anavi emas bugungi kunda biologlar tomonidan qo’llanilmoqda. 1857 yilda faylasuf Gerbert Spenser uni “bir hildan heterojenga o’tish” deb ta’rifladi. U (Darvingacha) bu enetic evolyutsiya uchun “tortishuvsiz hal qilindi” deb da’vo qildi va uni yulduz tizimlari, geologiya va insoniyat jamiyati evolyutsiyasida qo’lladi. Hatto 1865 yilga kelib Spenser ham uning ta’rifi nomukammalligini tan oldi, ammo tanqidlar ostida pasayishdan oldin u XIX asr davomida mashhur bo’lib qoldi Uilyam Jeyms va boshqalar.