Muskul - harakat sezgilari, statik sezgilar
Muskul-harakat sezgilari motor sezgilar deb nomlanib, ularga og‟irlikni,
qarshilikni, organlar harakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari - gavda
muskullari, paylar, bo‟g‟imlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi
190
nervlarning chekka tarmoqlari mavjud bo‟lib, ularning ta'sirida harakat va statik
sezgilar vujudga keladi.
Muskul - harakat sezgilarining fizik sababi muskullarga ta'sir etuvchi
narsalarning mexanik tazyiqi va gavda harakatlaridir.
Statik sezgilar - gavdaning fazodagi holatini sezish va muvozanat saqlash
sezgilari deb ataladi. Gavdaning fazodagi holatini bilish va muvozanat saqlash
sezgisi uchun ichki quloqdagi vestibulyar apparat reseptor vazifasini bajaradi.
Vestibulyar apparat quloq dahlizi yarim doira kanallaridan tashkil topgan bo‟ladi,
sezuvchi nerv tarmoqlari esa gavdaning fazodagi harakatini va holatini boshqaradi.
Gavda muvozanatini saqlashda alohida ahamiyat kasb etib, ular endolimfada suzib
yuradigan mayda ohaktosh kristallardan tashkil topgan.
Organik sezgilar
Organik sezgilarning reseptorlari ichki organlarda, qizilo‟ngach, me'da,
ichak, qon tomirlari, o‟pka va shu kabilarda joylashgan bo‟ladi. Ichki organlardagi
jarayonlar organik sezgilar reseptorlarining qo‟zg‟atuvchilaridir.
Ularga quyidagilar kiradi:
a) og‟riq sezgilar;
b) chanqoq sezgilari;
v) noxush tuyg‟ular;
g) ochlikni sezish.
20.3. Sezgilarni klassifikasiyasiga evolyutsion va genetik yondoshuv.
Sezgilarning yuzaga kelishi ma'lum qonuniyatlarning asosida yuz beradi.
Sezgilar biror bir sezgi a'zosining qo‟zg‟alishidan hosil bo‟ladi. Qo‟zg‟atuvchi
reseptorga ta'sir etishi bilanoq sezgi hosil bo‟lmaydi. Qo‟zg‟atuvchi ta'sir eta
boshlagandan bir necha vaqtdan keyin sezgi hosil bo‟ladi. Lekin sezgilarning har
xil turlari faqat o‟ziga xosligi bilan emas, balki ular uchun umumiy bo‟lgan
xususiyatlar bilan ham ifodalanadi. Sezgilarning sifati, jadalligi uzoq davom etishi
va ko‟p joylarda yuz berishi ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi. Quyida
sezgilarning xususiyatlari yaqqol ifodalangan.
191
Sifat - mazkur sezgining asosiy xususiyati bo‟lib, uni boshqa sezgi
turlaridan farqlaydi va ayni shu sezgi turi doirasida o‟zgarib turadi. Masalan,
eshitish sezgisi past-balandligi, mayinligi, zo‟rligi bilan farq qiladi va hokazo.
Sezgining jadalligi uning miqdorini ifoda etadigan xususiyat bo‟lib, ta'sir
kelayotgan qo‟zg‟atuvchining kuchi va reseptorning funksional holati bilan
belgilanadi. Sezgining davomiyligi uning vaqtinchalik xususiyati hisoblanadi. U
ham sezgi a'zosining funksional holati bilan lekin asosan qo‟zg‟atuvchining ta'sir
qilish vaqti va ta'sirning jadalligi bilan belgilanadi. Qo‟zg‟atuvchi sezgi a'zosiga
ta'sir qilishi bilanoq sezgi hosil bo‟lmaydi, balki bir oz vaqt o‟tgach hosil bo‟ladi.
Bu sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri har xil sezgi turi
uchun turlicha, masalan, taktil sezgilari uchun 130 millisekund bo‟lsa, og‟riq
sezgisi uchun 370 millisekundan iborat.
Bilinar - bilinmas sezgi hosil qiluvchi qo‟zg‟atuvchining minimal kuchi
sezgirlikning quyi chegarasi deyiladi. Sezgilarning quyi chegarasi analizatorning
absolyut sezgirligi darajasini aniqlaydi. Masalan, 1gramm qandni 1 piyola
choydagi mazasi uncha sezilmaydi. 0.1 sm qog‟ozni qo‟l kaftiga qo‟yilsa, uning
og‟irligi sezilmaydi. Sezgi chegarasining me'yori qanchalik kichik bo‟lsa, mazkur
analizatorning sezgirligi shunchalik yuksak bo‟ladi. Ko‟rish va eshitish
analizatorining sezuvchanligi juda yuksakdir. S.I.Vavilov (1851-1951)ning
tajribalarida ko‟rsatilganidek, kishining ko‟zlari to‟r pardagi bor yo‟g‟i 28 kvant
atrofida nur tushgan taqdirda ham yoruqlikni ko‟ra oladi. Tim qorong‟ulikda 27
kilometr masofada yonib turgan shamni ko‟rish qobiliyatiga egamiz. Ayni paytda
badanimizga biror narsa tekkanini sezishimiz uchun ko‟rish va eshitish sezgilari
hosil bo‟lishiga sarflanganiga nisbatan, 100-10000000 barovar zid quvvat talab
qilinadi. Analizatorning mutlaq sezuvchanligi sezgining faqat quyi emas, balki
yuqori chegarasi bilan kifoyalanadi. Sezgining mutlaqo yuqori sezuvchanligi deb
qo‟zg‟atuvchining kuch bilan ta'sir qilishiga aytiladi. Bunda ta'sir ko‟rsatayotgan
qo‟zg‟atuvchiga aynan o‟xshaydigan sezgi hosil bo‟ladi. Bizning reseptorlarimizga
ta'sir qilayotgan qo‟zg‟atuvchilar kuchining yana ham oshishi og‟riq sezgisini hosil
qiladi. Sezgi a'zolari yordamida u yoki bu qo‟zg‟atuvchining faqat bor yo
192
yo‟qligini qayd etmasdan, balki qo‟zg‟atuvchilarning kuchiga va sifatiga qarab
farqlay olishimiz mumkin. Sezgilar o‟rtasidagi bilanar-bilinmas farqni hosil
qiluvchi ikkita qo‟zg‟atuvchi o‟rtasida mavjud bo‟lgan minimal farq ajratish
chegarasi yoki ayirma chegarasi deb ataladi.
Nemis fiziologi E.Veber (1795-1878) kishining o‟ng va chap qo‟llarida
ko‟tarib turgan ikkita narsaning qaysi biri og‟irroq ekanligini aniqlay bilish
qobiliyatini tekshirar ekan, farq ajratish sezgirligi mutloq emas, balki nisbiyligini
qayd etgan edi. Bundan qo‟shimcha qo‟zg‟atuvchining asosiy qo‟zg‟atuvchiga
nisbatan doimiy o‟lcham bo‟lishi kerak, degan ma'no kelib chiqadi. Jumladan,
qo‟lda 100 gramm og‟irlikdagi yuk turgan bo‟lsa yukning bilinar-bilinmas
og‟irligini payqash uchun og‟irlik 3.4 gramm atrofida oshirilishi kerak. Yukning
og‟irligi 1000 gramm bo‟lgan taqdirda esa sezgi hosil qilishida salgina farq sezishi
uchun og‟irlik 33.3 gramm chamasi oshirilishi kerak. Shunday qilib, ilk
qo‟zg‟atuvchining o‟lchami qanchalik katta bo‟lsa, unga qo‟shimcha ham
shunchalik katta bo‟lishi lozim.
Farqlanishning boshlanishi mazkur analizator uchun doimiy bo‟lgan nisbiy
o‟lchash bilan belgilanadi. Ko‟rish analizatori uchun bu nisbat taxminan
100
1
ni,
eshitish analizatori uchun
10
1
ni, taktil analizatori uchun,
30
1
ni tashkil etadi. Bu
holatni tajriba yo‟li bilan tekshirish uning faqat o‟rtacha kuchga ega bo‟lgan
qo‟zg‟atuvchilar uchun urinish ekanligini ko‟rsatadi.
Nemis fizigi G.Fexner (1801-1887) Veber o‟tkazgan tajribalarda olingan
ma'lumotlarga asoslanib, sezgilarning jadalligi qo‟zg‟atuvchining kuchiga
bog‟liqligini quyidagicha shaklida ifodalangan edi.
S = KLg j +C
Bunda S - sezgining jadalligini, j - qo‟zg‟atuvchining kuchini, K va C
konstantlar o‟zgarmas, doimiyligi va miqdorlarni bildiradi. Asosiy psixofizik
qonun nomi bilan yuritiladigan qonun quyidagicha izohlanadi. Sezgining jadalligi
qo‟zg‟atuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir. Boshqacha qilib aytganda,
193
qo‟zg‟atuvchining kuchi geometrik progressiya yo‟li bilan osha borgan taqdirda
sezgilarning jadalligi arifmetik progressiya yo‟li bilan oshadi. Bu qonun Veber -
Fexner qonuni ham deb ataladi. Ayirma sezuvchanlik yoxud farq ajratish
sezuvchanligi ham farqlanish chegarasining o‟lchamiga nisbatan teskari
bog‟lanishda bo‟ladi; farqlanish chegarasi qanchalik katta bo‟lsa, ayirma
sezuvchanlik ham shunchalik kam bo‟ladi.
Sezgilar chegarasining absolyut me'yori bilan belgilanadigan analizatorning
sezgirligi barqaror bo‟lmasdan qator fiziologik va psixologik shart-sharoitlar ta'siri
ostida o‟zgarib turadi. Ushbu shart-sharoitlar orasida adaptatsiya (moslashish)
hodisasi alohida o‟rin egallaydi.
Adaptatsiya - yoxud moslashuv - sezgi organlari sezgirligining
qo‟zg‟atuvchi ta'siri ostida o‟zgarishi demakdir.
Adaptatsiya (yoki moslashish) ikki turga bo‟linadi:
a) negativ adaptasiya;
b) pozitiv adaptasiya.
Pozitiv adaptatsiyada kuchsiz qo‟zg‟atuvchi ta'siri ostida sezgirlik oshadi.
Ko‟rish analizatorida pozitiv adaptatsiya, qorong‟ulik adaptatsiyasi deyiladi.
Negativ adaptasiya ikki xil bo‟ladi:
a) qo‟zg‟atuvchining davomiy ta'siridan sezgirlik yo‟qoladi. Masalan,
qo‟limizga yuk qo‟yilsa sezamiz, ammo vaqt o‟tishi bilan sezmay qolamiz.
b) kuchli qo‟zg‟atuvchi ta'siridan sezgirlikning susayishi. Masalan, qorong‟u
xonadan birdaniga chiqib qolsak, avvaliga hech narsa ko‟rmaymiz, vaqt o‟tishi
bilan sezgirlik pasayib biz normal ko‟ramiz.
Adaptatsiya teri reseptorlarida tez yuzaga keladi. I.P.Pavlov fikricha,
"Adaptatsiya bosh miya po‟stloq qismidagi muhofazalovchi tormozlanishi tufayli
hosil bo‟ladi". Haroratga, hidlarga nisbatan ham adaptasiya bo‟ladi.
Sensibilizatsiya - analizatorlarning o‟zaro munosabati va mashq qilishi
natijasida sezgirlikning kuchayishidir.
Sensibilizatsiyaning adaptatsiyadan farqi:
194
1. Adaptatsiyada sezgirlik oshadi yoki kamayadi, sensibilizatsiyada esa faqat
oshadi;
2. adaptatsiyada sezgirlikning o‟zgarishi tashqi chegaralarga bog‟liq bo‟lsa,
sensibilizasiyada psixologik, fiziologik holatlarga bog‟liq bo‟ladi.
Sinesteziya qo‟zg‟atuvchining bir analizatorga ta'siri bilan boshqa
analizatorga xos sezgining paydo bo‟lishidir. Ko‟rish, eshitish sinesteziyasi
ko‟proq uchraydi. Sinesteziyalar har bir shaxs uchun doimiy bo‟ladi. Masalan,
kompozitorlardan Skrebin, A.F.Lest, N.Rimskiy Korsakovlarda "rangdor eshitish"
qobiliyati bo‟lgan. Demak, sinesteziya ikki sezgining bir sezgi bo‟lib
qo‟shilishidir. "Masalan, "shirin so‟z", "bag‟ri tosh". Sezgilar kontrasti qarama-
qarshi sifatga ega bo‟lgan bir vaqtdagi qo‟zg‟alish tufayli sezgirlikning
o‟zgarishidir. Masalan, tinch joyda tovush kuchliroq seziladi. Oqimtir fonda qora
rang qoraroq, qoramtir fonda oq rang yana ham och bo‟lib seziladi. Odam
charchaganda
sezgirlik
pasayadi.
Harakat
oshganda
sovuqqa
sezgirlik
o‟tkirlashadi. Sezgirlik kasbga ham bog‟liq. Masalan, rassomlarda rang sezish,
musiqachilarda tovush sezish va shu kabilar.
Dostları ilə paylaş: |