O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

2.2. Aholini ro'yxatga olish tartibi va usullari
Aholi ro'yxatida ro'yxatga olish varaqasi va uni to'ldirish bo'yicha yo'riqnoma asosiy hujjatni tashkil qiladi. 1897, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatga olish vaqtlarida ro'yxat shaklidagi ro'yxatga olish varaqlari sifatida, 1926 yilda esa shaxsiy varaq shaklida bo'lgan. Dastlabkilari bir nechta shaxslar to'g'risidagi ma'lumotlarni to'ldirish uchun mo'ljallangan bo'isa,
keyingisi bittaodam to'g'risidagi ma'lumotlar uchun mo'ljallangan. Ro'yxatga olishning asosiy hufjatlaii shakllari, uning o'tkazish nslubi, kuzatish birligi va ma'lumotlarni ishlab chiqish usuliga bog'liq bo'ladi.
O'zini o'zi ro'yxatga olish usulida va ku/atish birligi sifatida oila xizmat qilishi shartlarida ro'yxatga olish varaqasi bir oila (uy xo'jaligi) uchun mo'ljallangan bo'ladi va odatda oilaning biror bir yoshi kattasi tomonidan (yoki oila boshlig'i tomonidan) to'ldiriladi. Bunday holda parallel holda individual varaqchalar to'ldirilishi ham c'tibordan chetda qoldirilmaydi.
So'rov usulida ro'yxatga olish varaqalari shakli kuzatuv birligiga bog'liq bo'lmaydi. Bunday holda varaqalar har doim ro'yxatga oluvchi qo'lida bo'ladi, u har bir ro'yxatga olinuvchi uchun alohida shakllarni toidirishi mumkin bo'ladi. Ro'yxatga oluvchi kuzatuv birligining biridan ikkinchisiga o'tayotganda bir varaqaning o'zida yozuvlarni davom eltirishi mumkin. 1970 yildagi ro'yxatga olishda alohida varaqalarda har bir xonadon aholisi yozib borilgan, lekin oilalar bo'yicha amalga oshirilgan. Oxirgi vaqtlardagi varaqalar shaklining sezilarli darajadagi o'zgarishlari hisoblash qurilmalari va elektron hisoblash texnikasining ma'lumotlarni qayta ishlashda qo'llanilishi bilan bog'liq. Masalan, 1989 yildagi ro'yxatga olishda ro'yxatga olish varaqalari (ayrim savollarni inobatga olmaganda) grafik belgilarni qo'yish yo'li bilan to'ldirilgan, bu esa maxsus hisoblash qurilmalarini qo'llash imkoniyatini bcrgan. Bunda ro'yxatga olish varaqasining butun qismi ikki kishilik yozuv uchun mo'ljallangan. tanlab ro'yxatga olish varaqasi esa bir kishi uchun yozuvga mo'ljallangan. Biroq, yashash joyida istiqomat qiluvchilarga mo'ljallangan barcha varaqalar o'ziga xos jildga jamlangan, bu yashash joyidagi istiqomat qiluvchilarning nomlar bo'yicha ro'yxatidan iborat bo'lgan. Ro'yxatga olishda ro'yxatga olishning asosiy varaqalari bilan bir qatorda quyidagi ko'plab yordamchi hujjatlar ham qo'llanilgan: nazorat blankalari, hisobchilar va instruktorlarning yozuv kitobchalari, turli xil vedomostlar.
Hisobchilar va instruktorlar ishlarining aniqligini ta'minlash va nazorat qilish uchun 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillarda
o'tkazilgan aholi ro'yxatlariga «Hisobchining yon daftarchasb va «Instruktoming yon daftarchasi» kiritilgan.
Aholining Limumiy miqdorini aniqlash va uning natijalarini to'liq qayta ishlab chiqish uchun maxsus vedomostlar tuzilishi nazarda tutilgan, ular ro'yxatga olish materiali bilan birgalikda topshirilgan va bir vaqtning o'zida ro'yxatga olish varaqalarining ro'yxati boiib xizmat qilgan. 1989 yilda ular bo'yicha bir necha kundan keyin mamlakat aholisini yoshlar bo'yicha taqsimotining miqdori va 18 yoshga to'lganlar va undan kattalar ajratilib ko'rsatilgan. Ushbu vedomostlar muayyan bir qishloqlar va aholi punktlari aholisining soni to'g'risidagi yagona manba bo'lib, ular bo'yicha ro'yxatga olish materiallari qayta ishlab chiqilmagan. Vedomostlarning quyidagi beshta turi mavjud boigan: shaharlarda uy xo'jaligini yurituvchilar va qishloq joylarda aholi joylashuvi bo'yicha; hisobchi uchastkasi bo'yicha; instruktor uchastkasi bo'yicha; ro'yxatga olish bo'linmasi bo'yicha va tuman bo'yicha.
Umuman olganda, ro'yxatga olishda bir necha o'n turdagi hujjatlar qoilaniladi. 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatga olishlarda «nazorat blankasi» qo'llanilgan, u boshqa joylarda e'tibordan chetda qoldirilishi mumkin boMgan shaxslar uchun hisobchi tomonidan to'ldirilgan (xususan, kritik vaqtdan keyin ro'yxatga olishdan o'tmagan ma'lumotnomasiz kclganlar uchun). Qayta ishlashdan oldin nazorat blankalar mos ravishdagi ro'yxatga olish varaqalari bilan solishtirilgan. Bu esa, natijalarning aniqligini oshirish imkonini bergan.