O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

4. Ta'lim va savodxonlik. «Ta'lim» va «savodxonlik» tushun-chasiga kiritiladigan ushbu savollarning ro'yxatga olish dasturiga kiritilishi, uning shakllantirilishi va mazmuni ko'p jihatdan ahoiining umumiy madaniy darajasiga bog'iiq bo'iadi.
Ro'yxatga olishda savodxonlikni o'rganish uchun nafaqat o'qiy olishlik, balki yoza olishlik haqida ham savol qo'yiladi. Birinchi talqin 1897 yildagi ro'yxatga olishda qo'llanilgan. 1926 yildagi ro'yxatga olishda ro'yxatga olinuvchi savodxonlik til bilishlik bilan birgalikda, o'qish va yozishni ham bilishi aniqlangan. Amaliy jihatdan savodsizlikni yo'q qilinishi bilan bog'iiq holda 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatga olishlarda savodxonlik xususidagi maxsus savol qo'yilmagan, u ta'lim xususidagi savolda inobatga olingan.
Barcha ro'yxatga olishlarda biron-bir tilda o'qiy olishligi savodlilik alomati hisoblangan, shuning uchun olingan materiallar qiyoslanishi mumkin edi - o'qiy olishligi ta'rifi deyarli o'zgarishlarga uchramadi. 1926 yilda esa hech bo'lmaganda bosma so'zlarni bo'g'inlab o'qiy olishligining o'zi yetarli bo'lgan; 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillarda o'qiy olishlik talab qilingan, 1989 yildagi savodxonlik to'g'risidagi savol faqatgina 7 yosh va undan kattalarga berilgan.
1926 yildagi ro'yxatga olish dasturida ta'lim xususidagi savol mavjud bo'lmagan, keyingi ikkitasida esa so'ralayotgan shaxsdan o'rta yoki oliy maktabni tugatganmi yoki yo'qligi to'g'risida so'ralgan. 1959, 1970, 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatga olishlarda ta'limning kengaytirilgan tavsifi olingan bo'lib, unga ko'ra olingan ta'lim darajasini aniq ko'rsatishi talab etilgan.
Ahoiining ta'limi va savodxonligi tavsifmi o'quv muassasiga borganligi to'g'risidagi savol yakunlangan. Birinchi marotaba u 1939 yildagi ro'yxatga olish dasturiga kiritilgan va boshqasi bilan birga berilgan: «Nechanchi sinfda yoki nechanchi kursda o'qiysiz?» 1959 yildagi ro'yxatga olishda o'quvchilarga muassasaning aniq nomi haqida savol kiritilgan bo'lib, 1970, 1979 va 1989 yillarda shaxs o'qiydigan muassasaning turi aniqlangan. Shu bilan birga, ro'yxatga olish dasturlari necha yil ta'lim olganligi to'g'risidagi savolni ham o'z ichiga olgan.. Etnik tavsiflar. Ushbu guruhga aholining milliy tarkibini aniqlashga yo'naltirilgan savollar kiradi. Bu, ayniqsa, ko'p millatli mamlakatlar uchun muhim ahamiyatga ega, ular qatoriga O'zbekiston Respublikasi ham kiradi.
Aholining milliy tarkibini aniqlash bilan bog'liq bo'lgan savollar O'zbekistonda o'tkazilgan aholini ro'yxatga olishlarda asta-sekinlik bilan o'z aksini topgan. Millat (1926 yilda - xalq) bizning barcha ro'yxatga olishlarimizda hisobga olingan.
Etnik mansublik to'g'risidagi savollar ayrim shaxslar uchun shu bilan murakkablashadiki, bunda uning ta'rifini berish uchun faqatgina ma'lum bir «ob'yektiv alomatlar» yetarli bo'lmay qoladi. Frantsiyada yashaydigan va ishlaydigan italyan frantsuz millati bilan iqtisodiy va hududiy jihatdan bog'liq bo'lishga qaramay ko'pincha birdaniga frantsuz bo'lib qolmaydi, vaholanki, uning etnik mansubligi vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin. Shuning uchun u yoki bu millatga mansublilik xususidagi mezonlar barcha ro'yxatdan o'tkazishlarda so'raluvchining o'zini anglashiga qaratilgan, ya'ni so'raluvchi o'zi ko'rsatgan millat turi yozib qo'yilgan. Bolalarning millatini ota-onalari ko'rsatishgan. Turli millatga mansub bo'lgan ota-onalar bolalarining millatini aniqlashda qiynalgan, shartli ravishda onasining millatiga ustuvorlik berilgan. 1926 yildagi ro'yxatga olish ko'rsatmalarida fuqarolikni millat bilan aralashtirmaslik haqida maxsus ogohlantirilgan.
Til millatning asosiy alomatlaridan biri bo'lganligi uchun ona tih haqidagi savolning qo'yilishi aholining milliy tarkibini tasawur qilishga yordam bergan. Bu yerda ushbu tushunchaga aniq ta'rif berish muhim ahamiyat kasb etadi. Ona tili va so*zlashuv tili farqlanadi. Odatda, so'raluvchi ona tilini so'zlashuv tili bilan aralashtirib yuborishidan qochish uchun undan bolaligidan gaplashadigan tili haqida alohida ta'kidlangan va h.k. Aholining katta qismi uchun so'zlashuv tili ona tili bilan mos tushadi. Biroq, bundan tashqari holatlar ham bo'lishi mumkin. Masalan, 1961 yildagi yugaslav ro'yxatga olishi ma'lumotlari shuni ko'rsatadiki, sloveniyalikka turmushga chiqqan xorvat ayoli o'z ona tilini erining uyida sloveniya tilida so'zlashadigan bo'lsa ham serb-xorvat deb ko'rsatishi talab qilingan.So'zJashuv tili haqidagi savol u yoki bu tilning qiyosiy tarqalganligini o"rganishda, etnik assimilyatsiya va boshqa birqator amaliy maqsadlarni o'rganishda mustaqil ahamiyatga ega. Shuning uchun ko'ptilli mamiakatlarda ro'yxatga olishda ko'pincha ikkinchi tilni bilishi haqidagi savol qo'yiladi.
O'zbekistonda o'tkazilgan barcha ro'yxatga olishlarda millat bilan birga ona tili haqidagi savol ham inobatga oJingan. Biroq, uning aniqlashtirilishi har doim ham bir xil bo'lavermagan. 1926 yildagi ro'yxatga olishda so'raluvchi eng yaxshi egallagan yoki u gaplashadigan til hisoblangan. Oxirgi beshta ro'yxatga olishlarda so'raluvchi o'zi ona tili deb hisoblaydigan til ona tili deb hisoblangan. 1959 yildagi ro'yxatga olish ko'rsatmasida agar so'ralayotgan shaxs ona tilini aniqlashi qiyin bo'lgan vaqtda u eng yaxshi egallagan yoki odatda oilada ishlatadigan tilni yozib qo'yilishi haqida ko'rsatma berilgan. 1970, 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatga olishlarda so'raluvchi erkin gaplasha oladigan boshqa tili ham ko'rsatilgan. Ona tili millati bilan mos tushmasligi ham mumkin. Shunday qilib, amaliyotda «ona tili» tushunchasi, odatda bizda so'zlashuv tili tushunchasi bilan mos tushadi.
Savollarning ushbu guruhiga diniy mansublik haqidagi savol ham kiritilgan. Biroq, din ona tiliga nisbatan etnik mansublikni aniqlash imkonini bermaydi. 1960-yillardagi dinga mansublik haqidagi savoliar mamlakatning katta qismi uchun inobatga olingan bo'lsa, millat va til xususidagi savollarsiz ular juda kam hollarda qo'llanilgan. Aytish joizki, din to'g'risidagi savol 1897 va 1937 yillarda o'tkazilgan aholini ro'yxatga olish dasturlariga kiritilgan.