O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

12.3. Tug'ilish tendentsiyalarini istiqbolli baholash
Tug'ilish dinamikasiga juda ko'p omillar va vaziyatlar ta'sir o'tkazadi, ular rivojlanishining haqiqiy yo'nalishini oldindan aytib berish juda mushkul, ko'pincha esa umuman iloji yo'q. Istiqbolda tug'ilish darajasiga eng ko'p ta'sir ko'rsatuvchi uchta omilni ajratib ko'rsatish mumkin:

• 
  demografik to'lqiniar, ya'ni oraliqdagi reproduktiv kogortlar miqdoridagi tebranishlar;
  
• 
  kogortlar qatori mahsuldorligining tugashi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozlar.
  

Hammasidan ham ko'ra, demografik to'lqiniar osonroq baho-lanadi, chunki reproduktiv yoshdagi ayollar soni va ularning yosh tarkibidagi tebranishlar, awalambor, joriy tug'ilish darajasida emas, balki tug'ilayotganlar sonida aks etadi.
2003-2005 yillar oralig'ida 1980-yillarning ikkinchi yarmida tug'ilganlarning ko'plab avlodlari reproduktiv yoshda bo'lib qol-moqda. Biroq, 2008-2010 yillarga keiib 1990-yillarning bosh-larida kuzatilgan tug'ilishning keskin kamayib ketishining oqibatlari o'zining to'liq kuchini ko'rsatadi.
Demografik to'lqiniar tug'ilishga uning yosh bo'yicha jadalligiga bilvosita nikoh orqali ta'sir qilishi, aniqroq aytadigan bo'lsak — nikohga qodirboigan kontingentlar tarkibi orqali ta'sir qilishi mumkin.
Kogortlar mahsuldorligining tugashi vaqt bo'yicha ancha cheklangan. Masalan, 1989 yilda 15 yoshdan 20 yoshgacha bo'lgan ayollar reproduktiv yosh chegaralarini 2019 yildan keyin tark etadi. Lekin, ushbu paytgacha ular tug'ilish darajasiga ta'sir ko'rsata oladi.
Kogort — lotincha so'z bo'lib, bir tomondan rim piyodalarining taktik birligini anglatgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, odamlaming
mustahkam jipslashgan guruhiga nisbatan qo'ilaniladi. Demografik tadqiqotlarda ko'pincha yangi demografik holatga kirgan shaxs-larning jamlanmasi ko'rib chiqiladi. Masalan, o'lim tug'ilish yillari bo'yicha shakllantirilgan kogortlar bo'yicha o'rganiladi, mahsul-dorli — fertil yoshining boshlanishiga yoki ularning nikohga kirish yoshiga yetgan ayollarning jamlanmasi bo'yicha o'rganiladi. Shuning uchun kogort tahlili yordamida reproduktiv ayollar yoshi yoki ular nikohining davomiyligiga bog'liq holda o'lchanishi mumkin^ Agar kogortning shakllanish asosi sifatida ayollarning tug'ilish yili olinadigan bo'lsa, unda t yilda tug'ilgan barcha ayollar reproduktiv yoshi intervalida ko'rib chiqiladi. Ayollar yoshini x bilan belgilaymiz (x 15, 16,...., 49 yoshlarni qamrab oladi), unda t+x=y /yilda tug'ilgan bitta onaning bolasi tug'ilishi davri bo'lib hisoblanadi. Shunday qilib, y o'lchanayotgan hodisa vujudga keladigan vaqt oralig'ini (ko'pchilik hollarda yil), bizning hoia-timizda esa bolaning tug'ilishini anglatadi. x yoshdagi / yilda tug'ilgan ayollar sonini G bilan belgilaymiz. x yoshdagi / yilda tug'ilgan ayollarda tug'ilgan G_x bolalar soni G(/; x) ga teng bo'ladi. Bu yerdan xyoshdagi /yilda tug'ilgan ayollar mahsuldorligining kattaligi quyidagini tashkil qiladi:

f(t,x) har 1000 taga nisbatan o'lchanadi va x yoshdagi bitta yilda tug'ilgan 1000 ayolga o'rtacha hisobda qancha bola to'g'ri kelishini ko'rsatib bcradi. Bunda t - konstanta hisoblanib, aksincha x esa o'zgaruvchan bo'ladi.
Hisob-kitoblarni sodda deb o'ylagan P.K.Velpton kogortlarni kalendar yillar bo'yicha emas, balki tug'ilish davrini 1,7 yildan keyingi yilning 30,6 bo'lgan qismi bilan chcgaralab olib shakl-lantirgan. Bu shunday afzallikka egaki, bunda bir yilda tug'ilgan barcha ayollar 1,7 yildan 30,6 yilgacha bo'lgan davr ichidagi ayollarning taqsimoti bo'yicha ularning o'rtacha yoshi 1,1 ga teng bo'ladi.
Turli x yoshdagi /bir yilida tug'ilgan ayollarning sonini kogortli tahlil qilish yordamida, shu jumladan tug'ilganlar soni shunday
olinadiki, bunda ularning soni ushbu yoshdagi mos ravishdagi o'lim va mahsuldorlik nisbatlarini aks etirishi kerak. Shunday qilib, dinamikada ayrim yoshlar bo'yicha mahsuldorlik hisobga olinadi. Bunday yo'l bilan hosil qilingan kogortlar real kogortlar deb yuritiladi.
Mahsuldorlik gipotetik kogortlar uchun ham o'rganilishi mumkin. Bunday holatda yoshlar bo'yicha farqlanishlar chiqarib tashlanadi. Ushbu usul xuddi o'lim jadvallariga nisbatan qo'llanilgani kabi mahsuldorlik jadvallarini hisoblashda, nikohlilik jadvallarini tuzishda ishlatilishi mumkin.
f{t,x) mahsuldorlik ko'rsatkichlari jamlanishi kerak, bunda

va / barcha ko'rib chiqilayotgan tug'ilish yillari uchun. O'z ko'rinishi bo'yicha umumiy mahsuldorlik ko'rs'atkichiga o'xshaydigan ushbu jamlanma yordamida t yilda tug'ilgan bitta ayol tomonidan o'zining mahsuldorlik davrida ko'rishi mumkin bo'lgan tug'ishining o'rtacha ko'rsatkichini aniqlash mumkin.
Umumiy mahsuldorlikning ko'rsatkichlarida ko'rib chiqi­layotgan bir davr, turli yilda tug'ilgan ayollar uchun mahsuldor­likning yoshlar bo'yicha maxsus koeffitsientlari hisob-kitob qilinayotgan bir vaqtda, bizning holatimizda bitta kogortaga mansub bo'lgan ayollarning tug'ilishlari soni, ya'ni mahsuldorlikning intervalining (xususiy jamlanmalar) ma'lum bir k yiliga yetib kelgan yoki ushbu yoshning oxiriga yetgan bir yilda tug'ilgan ayollarning jamlanmasi ko'rib chiqiladi. Agar ushbu tahlil faqatgina
tug'ilganiar uchun hisoblansa, ya'ni agar X/(/;x) yig'indisi tirik
tug'ilganlar orasidan qiz bolaiarning hissasiga ko'paytirilsa, biz kogortning brutto-koeffitsientini olishimiz mumkin bo'ladi. Kogortning netto koefftsienti agar mahsuldorlik ko'rsatkichlari