O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

2. Sliaxsiy (demografik) tavsiflar — jins, yosh, nikoh holati.
So'raluvchining jinsi to'g*risidagi savoJ alohida tushuntirish-larni talab etmaydi. Ushbu savol barcha ro'yxatga olish dasturiaridan chiqarilib tashlanadi. Aholini jinsi bo'yicha tarkibi aholining takrorbarpo bo'lishini, mehnat resurslarini va h.k.larni o'rganishda juda muhim rol o'ynaydi.
Ro'yxatga olish dasturining eng muhim savollaridan biri — yosh to'g'risidagi savoldir. Aholini ro'yxatga oiishda yoshi yoki tug'ilish sanasi to'g'risida savol qo'yilgan, chunki yosh uzluksiz alomat bo'lib, to'liq villaining butun sanalari yozuvini o'zida aks cttiradi. Bir yoshgacha bo'lgan bolalar uchun odatda hayotning oylar bo'yicha miqdori inobatga olinadi.
Yosh to'g'risidagi savol bir vaqtning o'zida juda mushkul masalalardan biridir. Gap shundaki, odamlar aniq yoshning o'rniga ko'pincha yaqin bo'lgan, yaxlitlangan yillar sonini ko'rsatishadi. Natijada odamlarni yoshlar bo'yicha taqsimlayot-ganda yaxlitlangan yoshlaming to'planmasi vujudga keladi. Ushbu hodisa «yosh akkumulyatsiyasi» deb yuritiladi. Yoshni noaniq ko'rsatishning asosiy sababi — aholini madaniy darajasining natijasidir. Bu yerda ro'yxatga oiishda yillar sonini ko'rsatish o'rniga odamlarga o'zlarini oddiygina qilib uchta guruhlardan biriga kiritish so'raladi: bolalar, kattalar yoki qariyalar.
[qtisodiy rivojlangan mamlakatlarning aksariyatida ko'pincha tug'ilgan sanasi to'g'risidagi savol qo'yiladi. Tug'ilgan sana ayrim demografik hisob-kitoblar uchun juda muhim, xususan, boshqa hodisalar bilan taqqoslash uchun ham muhimdir (farzandning tug'ilishi, nikohga kirish va h.k.)- Tug'ilgan sanani bilgan holda ro'yxatga olish vaqtidagi aniq yoshni aniqlash mumkin, vaholanki, to'lgan yillar soni to'g'risidagi ma'lumotlarga ega bo'la turib tug'ilgan sanani aniqlashtirish mumkin emas.
Tug'ilgan sanani ro'yxatga olish yilidan tug'ilgan yilning sonini ayrib tashlab to'lgan yillarga aylantirish mumkin. Bunda, agar tug llgan sana ro'yxatga olish yilidagi uning sanasidan keyinroq
bo'lsa. mavjud farqni birga kichraytirishga to'g'ri keladi. Shu bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha ishlardan qochish maqsadida ba'zida nafaqat tug'ilgan sana to'g'risidagi, balki to'lgan yillar soni to'g'risidagi savol ham qo'yiladi. Bizning mamlakatda barcha ro'yxatga olishlarda to'lgan yillar soni inobatga olingan (1 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun — oylar ko'rsatilgan); 1970, 1979 va 1989 yillarda o'tkazilgan aholini ro'yxatga olish dastur-larida tug'ilgan yil to'g'risidagi savol ham qo'yilgan. To'lgan yillar sonini to'g'ri aniqiash uchun hisobchi so'ralayotgan odam 17 yanvargacha, 17 yanvarda yoki bu sanadan keyinroq tug'ilgan-ligini aniqiash va keyin mos ravishdagi belgini qo'yishi lozim. Agar odam 17 yanvargacha tug'ilgan bo'lsa, uning yoshi 1989 yil va tug'ilgan yil farqiga tcng bo'ladi, agar 17 yanvardan keyin tug'ilgan bo'lsa, ushbu farq 1 ga kamroq bo'ladi.
Nikoh holati to'g'risidagi savol odatda o'zida to'rt javob variantini mujassam etadi: nikohdami; ro'yxatga olish vaqtida nikohda bo'lmaganlar uchun — hech qachon nikohda bo'lmagan; beva va ajrashgan. Ayrim mamlakatlarda, xususan AQSHda oila tarkibi tavsifini yanada aniqlashtirish uchun «bo'linganlar» (separated), ya'ni alohida yashovchi turmush o'rtoqlarga ajratilib, nikohda bo'lganlar orasida esa turmush o'rtog'i ushbu uy xo'jaligi yoki oila a'zolari tarkibiga kirmaydiganlarga ajratilib ko'rsatiiadi.
Awalambor, nikohda bo'lganlar deb kimlaratalishini aniqlash-tirib olish juda muhim. Ko'pgina hollarda faktik nikoh munosa-batlar mavjud qonunlar va odatlarga ko'ra rasmiylashtirilgan yoki yo'qligidan qat'iy nazar inobatga olinadi. Ba'zan bu narsa yanada aniqlashtiriladi. Masalan, Meksikada nikoh fuqarolik yoki diniy ekanligi to'g'risida, Bolgariyada esa nikoh ro'yxatdan o'tkazil-ganligi haqida so'ralgan. Ushbu aniqlashlar ma'lumotlarni joriy hisob bilan qiyoslashni ta'minlashga bo'lgan intilishi natijasida amalga oshirilgan bo'lib, bunda nikohda tug'ilganlar deb faqat ota-onalari yuridik jihatdan ro'yxatdan o'tkazilgan hisoblanadi.
Shuningdek, kimlarni ajralishgan deb hisoblashni ham aniqlashtirib olish kerak. Faqatgina ro'yxatga olingan nikoh hisobga olinadigan holda masala oddiy hal qilinadi. Faktik nikohni hisobga olishda esa masala turmush o'rtog'i o'lib nikoh to'xtalishi sabab bo'lmagan.
1897 va 1926 yillarda o'tkazilgan aholi ro'yxatlarida nikoh holati to'g'risidagi savol, lining kengaylirilgan tavsifini nazarda tutgan. Biroq, keyingi uchta ro'yxatdan o'tkazishlarda (1939, 1959 va 1970 yillar) faqat nikohda turadimi yoki yo'qligi to'g'risida ko'rsatish so'ralgan. 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatdan o'tkazishda nikoh holatining to'rtta toifasi hisobga olingan: hech qachon nikohda bo'lmaganlar; nikohda bo'lganlar; bevalar va ajrashganlar.