O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

1.3. Kasbiy psixologiya mutaxassislik fani sifatida 
Kasbiy psixologiya fani ham ma‘lum bir psixologik qonuniyatlarni o‘rganadi 
va ularni amalda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi. 
Psixologik qonuniyat 
u yoki bu ruhiy hodisani keltirib chiqaruvchi va rivojlantiruvchi sabab bilan 
natijaning ichki bog‘liqligidan iboratdir. Bunday psixologik qonuniyatlardan biri 
ma‘lum sharoitda u yoki bu ruhiy hodisaning takror namoyon bo‘lishidir. 

---

19 
Psixologik qonuniyatlarni bilish – muayyan psixik hodisani tushunish, oldindan 
ko‘ra olish va ularni qayta tiklash imkonini beradi. Shuningdek, muxandis 
xodimlariga fuqarolarning ruhiy faoliyatlari umumiy xususiyatlarini chamalab 
ko‘rishga, fikr yuritish va xulq-atvorlarini belgilashga, ayniqsa, jinoyatchi 
shaxsining qilmishlarini ochish ishlarini tashkil qilishda xatoga yo‘l 
qo‘ymasliklarida yordam beradi. Har bir xodim shaxsning individual 
xususiyatlarini, sof tasodifiy holatlarni keltirib chiqaradigan boshqa narsalarni 
hamisha o‘rganib borishi va hisobga olishi shart. Psixologik qonuniyatlar umumiy 
va juz‘iy bo‘lishi mumkin. Umumiy qonuniyatlar hamma shaxslarga yoki 
ko‘pchilikka aloqador bo‘lishi mumkin. Masalan, hamma shaxslarda sezgilarning 
intensivligi (tez, jadal) qo‘zg‘atuvchining kuchiga nisbatan (o‘rtacha kuchiga 
nisbatan) logarifma mutanosibligida o‘sib boradi. 
Juz‘iy qonuniyatlar ba‘zi yoshdagi kasb egalari va ba‘zi toifadagi shaxslarga 
xos qonuniyatlardir. Masalan, o‘smirlarda abstrakt fikrlashning tezlik bilan 
rivojlanishi hamma shaxslarga emas, faqat o‘smirlarga xos bo‘lgan juz‘iy 
qonuniyatdir. Psixologik qonuniyatlarni jiddiy o‘ylab tashkil qilingan hamda rejali 
ravishda olib boriladigan tekshirishlar orqali aniqlash mumkin. Qanchalik 
murakkab bo‘lishidan qat‘i nazar, ko‘pgina psixologik tekshirishlar mutaxassis 
uchun tushunarlidir va ularni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish mumkin. 
Psixologik qonuniyatlar jarayonini ba‘zi asosiy bosqichlarga ham bo‘lish 
mumkin. 

Masalaning qo‟yilishi
. Har qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, 
psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy 
ahamiyatga ega bo‘lgan masalani aniqlashdan, shuningdek, bu masala fanda 
qanchalik o‘rganilganligini bilish uchun mazkur mavzuga oid adabiyotlarni 
o‘rganishdan boshlanadi. 

Tekshirish metodikasini tanlash
. Psixologik kuzatishlar turli metodlar (bu 
metodlar haqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Ishning 
muvaffaqiyatli chiqishi ko‘p jihatdan metodni tanlashga bog‘liq bo‘ladi. 

Aniq ma‟lumotlarni to‟plash
. Ma‘lumotlar, I.P.Pavlov ta‘biri bilan 

---

20 
aytganda, olim uchun go‘yo havodek zarur narsadir. To‘plangan ma‘lumotlar 
o‘rganilayotgan muammoga mos kelishi zarur. Ilmiy ma‘lumotlarga bo‘lgan asosiy 
talab – ularning to‘liq va izchil bo‘lishidir. To‘plangan ma‘lumotlar 
o‘rganilayotgan masalani har jihatdan tavsiflab berishi kerak. 

Aniq ma‟lumotlarni ishlash
. To‘plangan ma‘lumotlarni matematik va 
mantiqiy jihatdan ishlab chiqish umumiylikni, tipiklikni topish va ularni tasodifiy 
materiallardan ajratish imkonini beradi. Bunda to‘plangan materiallarning o‘rtacha 
miqdori (arifmetik, kvadrat va h.k.), foizi va boshqalar aniqlanadi, songa oid 
ma‘lumotlar jadvallarga joylashtiriladi, grafik, diagramma ko‘rinishlarida aks 
ettiriladi. Murakkab mutanosiblikdagi ma‘lumotlarni aniqlashda esa variatsion 
statistika metodlari qo‘llanadi. 

Qonuniyatning ifodalanishi
. Bu tekshirishning eng qiyin va mas‘uliyatli 
bosqichi hisoblanadi. Chunki bu bosqichda ma‘lumotlarning mohiyatini chuqur 
tushunish, ularning o‘zaro bog‘liqlikni hisobga olish kerak bo‘ladi, binobarin, bitta 
ma‘lumotdan turlicha xulosa chiqarish mumkin. Ko‘pincha chiqarilgan xulosalar 
taxminiy xususiyatga ega bo‘lib, keyingi tekshirishlar, aniqlashlar uchun asos 
bo‘ladi. 

Qonuniyatni amalda qo‟llash
. Aniqlangan qonuniyat ma‘lum bir 
amaliyot sohasida, masalan, ishlab chiqarish jarayonida insoniy munosabatlar 
psixologiyasini o‘rganishdan to‘plangan tajriba keyingi jarayon uchun kerak 
bo‘ladi. Ko‘pgina xodimlar amaliy faoliyatlarida hamisha shaxsiy hamda 
boshqalarning tajribalarini umumlashtiradilar. Lekin, shunday bo‘lsa ham, har 
holda bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan etarli asoslangan bo‘lmaydi, 
boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi. 
Kasbiy psixologiya fani o‘rganishi kerak bo‘lgan qonuniyatlarni quyidagi uch 
guruhga ajratish mumkin: 
-
Texnik muxandis xodimlarning shaxsi va ish faoliyati bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lgan psixik qonuniyatlar; 
-
Faoliyat turi bo‘yicha shaxsning psixikasini o‘rganishga qaratilgan 
psixologik qonuniyatlar. 

---

21 
Hozirgi kunda o‘zbek psixolog olimlari ushbu muammolar ustida ilmiy 
izlanishlar olib bormoqdalar. 
Kasbiy psixologiyaning o‘ziga xos printsiplari mavjud. Har qanday usulda 
o‘tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator tamoyillarga rioya qilishni talab etadi. 
Masalan: sub‘ektiv (psixologik) asosga nisbatan ob‘ektiv (moddiy) asosning 
birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning etakchilik roli, psixik 
hodisalarning o‘ziga xos bog‘liqligi tamoyili, psixologik faoliyatni o‘rganishda 
ob‘ektivlik tamoyili, nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi tamoyili

Sub‟ektiv asosga nisbatan ob‟ektiv asosning birlamchiligi tamoyili 
psixika 
moddiy bo‘lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi. 
Shaxsni o‘rganishda biz psixik faoliyatning ko‘plab tashqi ko‘rinishlariga duch 
kelamiz. Ulardan asosiylari: 
–
og‘zaki va yozma nutq. Psixolog uchun shaxsning o‘zi (shaxsiy hisobot 
ma‘lumotlari) haqidagi mulohazalari g‘oyat muhim hisob- lanadi. Nutq orqali 
shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarash- lari, intilishlari, bilimi va boshqalar 
haqida xulosaga kelish mumkin; 
–
shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o‘z qo‘llari 
bilan yasagan buyumlar, asbob-uskunalar, turli yasamalar, rasmlar va boshqalar 
aniqroq ma‘lumot beradi; 
- psixik faoliyatning tashqi ko‘rinish va tanada namoyon bo‘lishi. Bu ko‘z 
qarashining ma‘nodorligi, yuz mimikasi, imo-ishora, nafas olish va qon 
aylanishining o‘zgarishi, miya elektr faolligining o‘zgarishi va hokazo. 
Shuni ham ta‘kidlab o‘tish zarurki, bunday holatda faqat psixikaning tashqi 
namoyon bo‘lishigina emas, balki psixikaning o‘zi tashqi namoyon bo‘lishiga 
qarab ham o‘zgaradi. Bu fanda determenizm tamoyili deb nomlanadi. 
Psixikani tashqi namoyon bo‘lish shakli orqali o‘rganish vositali bilish 
deyiladi. Psixologiya fani tarixida uzoq yillarga qadar psixikani o‘rganishning 
asosiy metodi sifatida o‘z-o‘zini kuzatish (introspektsiya) metodidan foydalanib 
kelingan. Biz o‘z ichki dunyomizni bevosita his qilamiz. Psixologiya uchun o‘z-
o‘zini kuzatish metodi o‘ta qulay tuyuladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, 

---

22 
chunki o‘z-o‘zini kuzatish ko‘pincha umumiydan oddiy yoki tasodifiyni farqlash 
imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto‘g‘ri ko‘rsatadi.
Psixika taraqqiyotida faoliyatning etakchi o‟rin tutishi tamoyili 
inson 
psixikasining mehnatda yuzaga kelishi va faoliyatda tarkib topishidan kelib 
chiqadi. Shunga ko‘ra, psixikani kishining amaliy faoliyatidan ayri holda o‘rganish 
mumkin emas. 
Psixik hodisalarning o‟zaro bog‟liqlik tamoyili 
bizning ichki dunyomiz 
yagona, bir butun ekanligidan, ma‘lum shart-sharoitlarda shakllangan, muayyan 
shaxslarga xos miyaning mahsuli ekanligidan kelib chiqadi. Shu jihatdan 
shaxslarning ayrim tomonlarini, uning psixikasini o‘rganishning o‘zi asosiy 
maqsad bo‘lib qolmasligi kerak. Har bir tekshirishda biror psixik hodisaning 
boshqa psixik hodisalar bilan uzviy aloqasini va ta‘sirini hisobga olib, inson 
texnika munosabatlarida tadqiq etish lozim bo‘ladi. 
Psixik faoliyatni o‟rganishda ob‟ektivlik tamoyili 
boshqa tekshiruvchilar 
qatori psixologdan ham hodisaning aniq tafsilotlarini o‘rganishni, real holatni 
ifodalamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga yo‘l qo‘ymaslikni 
talab qiladi. 
Nazariya bilan amaliyotning bog‟liqligi tamoyili 
nazariya amaliyot uchun 
asos ekanligini, u o‘z qobig‘iga o‘ralib olmasdan amaliyot uchun yangi-yangi 
yo‘nalishlar ko‘rsatishni anglatadi. 
Kasbiy psixologiya fanining bu tamoyillari birgalikda qo‘llaniladi va ular har 
bir aniq psixologik metodning asosini tashkil qiladi.