O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi
Yüklə 2,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
kasbiy qayta yo„naltirish
keng tarqalgan voqelikka aylangan. O‗zini-o‗zi anglash 204 va shaxsning kasbiy shakllanishi muammosi bu jarayonda sub‘ektlarning turli kasbiy tajribaga ega ekanliklari, barqaror qadriyatlar tizimi, shakllangan shaxs tuzilishi, hayotiy pozitsiyani amalga oshirishda ijtimoiy, kasbiy va iqtisodiy sharoitlarni aniqlash bilan aloqadorlikda yangi qirralarga ega bo‗ldi. V.A.Bodrov va M.A Ratnikova bilan hamkorlikda kasbiy faoliyatni o‗zgartirishning psixologik xususiyatlari va qayta kasbga yo‗naltirish vaziyatining xarakteri hamda mehnat sub‘ektining individual-psixologik xususiyatlariga bog‗liq holda kasbiy faoliyatga moslashishni o‗rganish maqsadida tadqiqot ishi olib borilgan. Yetuklik davrida kasbiy qayta yo‗naltirish va uning kasbiy shakllanish jarayoniga ta‘siri quyidagi omillar orqali aniqlanadi: 1. Qayta yo‗naltirish vaziyatining ko‗rinishiga ko‗ra (majburiy yoki ixtiyoriy); 2. Mintaqaning ijtimoiy-demografik va kasbiy xususiyatlariga ko‗ra (turli yosh va ish stajiga ega bo‗lgan harbiy xizmatchilar, boshqaruvchi shaxs, muhandis, shifokor, o‗qituvchi); 3. Joriy faoliyatning xarakteriga ko‗ra; 4. Qayta yo‗naltirilgan sub‘ektlarning individual-psixologik xususiyatlariga ko‗ra (introvertlik, ekstrovertlik, xavotirlanish va boshqalar). Qayta yo‗naltirishning muvaffaqiyati yangi faoliyatga kasbiy, ijtimoiy va psixologik moslashganlik darajasi bilan tavsiflangan. Bunda majburiy qayta yo‗naltirishni, ya‘ni ishdan haydalish, tashkilotning inqirozga uchrashi vaziyatlarini boshidan o‗tkazgan xodim sinov muddati (6 oy) davomida kasbiy faoliyatga moslasha olgan (93%, 68% va 33% vaziyatlarda moslashish turiga muvofiq), 84%, 63% va 58% vaziyatlarda esa ixtiyoriy qayta yo‗naltirishni yoki qo‗shimcha kasbiy faoliyatga, qolaversa, majburiy qayta yo‗naltirishni boshidan kechirayotgan xodimlarning yangi kasbiy faoliyatga psixologik moslashishida ko‗pgina qiyinchiliklarga uchragan. Kasbiy faoliyatga moslashish jarayonining tezligi shaxsning internallik-eksternallik xarakterlariga va shaxsiy xavotirlanish darajasiga bog‗liqdir. 205 Shaxs tuzilishining arxitektonik holati va maxsus qobiliyatlar, shaxs taraqqiyotida faoliyatning roli haqidagi ma‘lumotlar, faoliyatning dinamik tuzilishi va mazmuni hamda bu jarayon bilan bog‗liq ravishda shaxsga nisbatan qo‗yiladigan kasbiy talablar keyinchalik kasbiy shakllanishning va bu tizim asosida mutaxassislarni psixologik saralashning takomillashtirish jarayonining yangi qirralarini o‗rganishni belgilab beradi. Bu qarashlar eksperimental asoslangan bo‗lib, uning negizida kasbiy yaroqlilikni baholashga nisbatan strukturaviy-dinamik yondashuv konsepsiyasi yotadi. To‗rt yil davomida 600 dan ortiq uchuvchi-kursantlarda olib borilgan tadqiqotlar orqali uchuvchilik qobiliyatini aniqlashga qaratilgan alohida kasbiy muhim xususiyatlar qator tipik jihatlarga, ya‘ni uchuvchilik qobiliyatining tuzilishidagi komponentlarning o‗zaro ichki aloqalarini namoyon bo‗lish darajasidagi tafovutlar va bu komponentlar orasidagi ierarxik munosabatlar xarakteriga ega ekanligi aniqlandi. Bu ma‘lumot kursantlarning haqiqiy mutaxassis bo‗lib etishishlarining dastlabki bosqichida ulardagi qobiliyatlarning rivojlanganlik darajasidagi individual farqlarning keng qamrovli ekanidan dalolat beradi. Aytish mumkinki, ularning uchuvchi kasbini tanlashdagi kasbiy yo‗nalganligi psixik mavqe jihatidan iqtidorli va uning kasbiy faoliyatga qo‗yiladigan talablarga muvofiq tarzda rivojlanganligi bo‗lajak mutaxassislarning kontengentini to‗liq shaklda aniqlab bera olmaydi. Ta‘limning turli bosqichlarida kasbiy muhim xususiyatlarning miqdoriy, xarakter jihatdan va o‗zaro chambarchas bog‗liq holda o‗zgarishi aniqlangan bo‗lib, ular kursantlarga qo‗yiladigan talablarning turli mazmunga egaligi bilan bog‗liq: o‗quv masalalari, qolaversa, bu talablarga nisbatan moslashuvchanlik darajasi va bu masalalarni hal qilish sharti hamda mazmuniga nisbatan adekvatlik darajasi hamda faoliyat tizimiga (V.D.Shardakov bo‗yicha) individual funksional moyilligi bilan belgilanadi. Kursantlarning turli ta‘lim bosqichlarda alohida kasbiy muhim xususiyatlarini namoyon bo‗lish darajasi ko‗rsatkichlarining dinamikasini katta variativligi psixik taraqqiyot fazalarining geteroxronligi va o‗zgarishlarning betartibligi, qolaversa, har bir o‗quv faoliyatining kasbiy muhim xususiyatlar holatiga ta‘sirida aks etishi 206 joriy qilingan. Ta‘lim jarayonida kasbiy muhim xususiyatlarni tizimlashtirishning samaradorligi oshib borayotgani aniqlangan bo‗lib, bu bevosita alohida xususiyatlar orasidagi zaif aloqalar sonini kamayishiga, ya‘ni xarakterning kasbiy ta‘lim bosqichidaga passiv qobiliyatlar tuzilishiga bog‗liq ravishda o‗zgarishiga (birinchi kursda-barcha kasbiy muhim xususiyatlar orasida teng va ahamiyatsiz aloqalar mavjud bo‗lib, to‗rtinchi kursga kelganda-etakchi xususiyatlar orasida ―kuchli‖ aloqalar sonini ortganligi kuzatiladi); kasbiy muhim xususiyatlar tuzilishida– kognitiv (axbortni qayta qurish), psixomotor (etakchi faollik), faollashtirilgan (axborotlarni qidirish, diqqatni taqsimlash va nazorat qilish) kabi 3 ta yirik majmualarni ajratilishiga xizmat qilmoqda. Berilgan korrelyasion tahlillar kasbiy muhim xususiyatlarning kursantlarni past va yuqori o‗zlashtirish darajasiga bog‗liq holda namoyon bo‗lishida miqdor va sifat jihatdan tafovutlar borligini ko‗rsatmoqda, bu esa tayyorgarligi yuqori bo‗lgan kursantlarda kasbiy muhim xususiyatlarning funksional majmuini egiluvchan va moslashuvchan tizimga asoslanganidan, tayyorgarligi past darajada bo‗lgan kursantlarning esa kasbiy muhim xususiyatlari ularda yangi kasbiy masalalarni o‗zlashtirishlari uchun qiyinchiliklar tug‗diruvchi konservativ, qattiqqo‗llik tizimiga asoslanganligidan dalolat beradi. Sunday qilib, uchuvchi-kursantlar kasbiy shakllanishining o‗ziga xosligida aks etuvchi shaxsning kasbiy taraqqiyoti qonuniyatlarini o‗rnatish jarayoni kasbiy muhim psixologik xususiyatlarning maxsus integratsiyasi sifatlari va shaxsning kasbiy tizimda to‗liq shakllanishi bilan hamohang tarzda kechishidan dalolat beradi. Aytish mumkinki, shaxsning kasbiy shakllanishidagi individual farqlar mutaxassislarni kasbiy etuklikka erishishlarining turli imkoniyatlarini belgilab beradi. Mehnat sub‘ektining kasbiy shakllanishi taraqqiyot jarayoni sifatida mutaxassisning qator yakuniy natijalarga erishishi, ayniqsa, yuqori darajadagi professionalizm, malakaga, kompetentlikka va etuklikka egaligida mujassamlashadi. Bu tavsiflarning har biri kasbiy shakllanganlikning o‗ziga xos xususiyatlarini, shaxs taraqqiyoti darajasi va xususiyatlarini, eng asosiysi, bu jarayonning natijalarini muhokama qilishda muhim ahamiyatga egadir. |