O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

3. Raqobatda ustunlikka erishish uchun qo’llaniladigan strategiyalar va ularning muhimlik darajasi.

Strategik qadamlarni birinchi bo’lib qo’ygan Korxona shundagina yuqori natijalarga erishishi mumkin, qachonki:
1. Tashabbuskorlik Korxonaning obro’ orttirishiga yordam bersa.
2. Xom ashyo, yangi texnologiyalar ta’minotchilari, sotish tarmoqlari bilan erta o’rnatilgan aloqalar mutloq ustunlikni egallashga imkoniyat yaratishi mumkin.
3. Birinchi xaridorlar takroriy xaridlarni amalga oshirib kompaniyaga kuchli ixlosmandlikni saqlab qoladilar.
Ammo kutish xar doim ham muvaffaqiyatsiz yondoshuv bo’lavermaydi.
«Qaldirgoch»lar uchun qiyinchiliklar paydo bo’ladi, qachonki:
1. Birinchi bo’lib yurish, yulboshchilardan keyin yurishga karaganda ancha qimmatga tushadi.
2. Texnologik o’zgarishlar shunchalik tez amalga oshadiki, ilk investitsiyalar tezda samarali bo’lmay qoladi.
3. Kutayotganlarga bozorga kirish osonrok, chunki xaridorlar xar doim xam «qaldirgoch»larga sadokatni saqlab kolavermaydilar.
4. Ilgarilab ketayotganlarning maxorat va nou-xaularidan osongina nusxa kuchirilishi mumkin yoki xatto orkada kolayotganlar tomonidan takomillashtirilishi xam mumkin.
Raqobatning beshta asosiy strategiyasi mavjud:
1. Xarajatlarni boshqarish strategiyasi - ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish orqali mijozlarni jalb qilish. U ko'plab xaridorlarni jalb qiladigan mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun umumiy xarajatlarni kamaytirishni nazarda tutadi. Xarajatlarda ustunlikka erishishning 2 yo'li mavjud:
- ichki qiymat zanjirida samarali faoliyat yuritish va qiymat zanjiridagi xarajatlar darajasini belgilovchi omillarni boshqarish orqali raqobatchilarga qaraganda yaxshiroq ish qilish.
- kompaniyaning qiymat zanjirini operatsiyalarni birlashtirishga qadar takomillashtirish yoki qiymat zanjirida yuqori xarajatlarni talab qiladigan faoliyatni rad etish (modernizatsiya, rekonstruksiya, mahsulotni ishlab chiqishni soddalashtirish, transfer qilish) ishlab chiqarish quvvati iste'molchiga yaqinroq, kamroq kapital talab qiladigan oqilona texnologiyadan foydalanish, qimmatbaho materiallar va butlovchi qismlardan foydalanishni bartaraf etish yo'llarini topish). Misol - turli bo'limlarning birgalikdagi harakatlari miqyosda tejamkorlikni ta'minlashi, yaratish vaqtini qisqartirishi mumkin yangi texnologiya va/yoki quvvatlardan to’liq foydalanishga erishish; sotib olingan materiallar uchun texnik shartlarni kamaytirish; raqobatdosh mahsulotlarga nisbatan kamroq farqlovchi xususiyatlarni joriy etish.
Muvaffaqiyatli xarajatlar bo'yicha etakchilik strategiyasining shartlari:
- sotuvchilar o'rtasida narx raqobati ayniqsa kuchli;
- ishlab chiqarilgan mahsulot iste'molchilar talablariga javob beradigan standart xususiyatlarga ega.
- ko'pchilik xaridorlar mahsulotdan xuddi shunday foydalanishadi;
- xaridorlarning bir mahsulotdan ikkinchisiga o'tish xarajatlari ancha past;
- narxni pasaytirish uchun jiddiy kuchga ega bo'lgan ko'plab xaridorlar mavjud.
Xarajatlarning etakchisi uchun qo'shimcha daromad olishning ikkita usuli:
- xarajatlarni kamaytirish va ko'proq xaridorlarni jalb qilish orqali mahsulot narxini pasaytirish;
- narxni o'zgartirmasdan.
Strategiyaning kamchiliklari:
- strategiya uzoq davom etgan narxlar urushiga to'la,
- xarajatlarni kamaytirish har doim ham kompaniyaning eksklyuziv mulki emas va raqobatchilar ularni osongina takrorlashlari mumkin;
- xarajatlarni kamaytirish, boshqa omillarga e'tibor berish kerak: mahsulotni yaxshilash.
2. Keng differensiatsiya strategiyasi - kompaniya mahsulotlari va raqobatchilarning o'xshash mahsulotlari o'rtasidagi farqni maksimal darajada oshirish orqali mijozlarni jalb qilish. Iste'molchi talablari va xohishlari diversifikatsiyalanganda va standart mahsulotlar bilan endi qanoatlantirilmasa, jozibador bo'ladi. Differensiatsiya strategiyasi muvaffaqiyatli bo'lishi uchun firma mijozlarning ehtiyojlari va xulq-atvorini o'rganishi, mijozlar nimani afzal ko'rishini, mahsulotning qiymati haqida nima deb o'ylashlarini va nima uchun to'lashga tayyorligini bilishi kerak. Muvaffaqiyatli farqlash firmaga quyidagilarga imkon beradi: - mahsulot/mahsulotlar uchun oshirilgan narxni belgilash; - sotish hajmini oshirish (chunki iste'molchilarning asosiy qismi mahsulotning o'ziga xos xususiyatlari bilan jalb qilinadi); - mijozlarning brendingizga sodiqligini qozoning (ba'zi mijozlar mahsulotning qo'shimcha xususiyatlariga juda bog'lanib qolishadi). Misol tariqasida, butun dunyo bo'ylab ehtiyot qismlarni 48 soatdan kamroq vaqt ichida etkazib berish, belgilangan muddatlar buzilgan taqdirda Caterpillar tomonidan etkazib berish bepul. Differensiatsiya strategiyasi bozorlarda eng yaxshi ishlaydi:
1. Mahsulotlarni o'zgartirishning ko'plab usullari mavjud va ko'pchilik xaridorlar bu farqlarni qiymatga ega deb bilishadi,
2.Xaridorlarning ehtiyojlari va/yoki mahsulotdan foydalanish usullari har xil,
3. Raqobatchilar sonining kamligi farqlashda xuddi shunday yondashuvni qo'llaydi.
Qoida tariqasida, differentsiatsiya uzoq muddatli raqobatdosh ustunlikni ta'minlaydi, agar u quyidagilarga asoslanadi:
- texnik mukammallik;
- mahsulot sifati;
- a'lo darajadagi mijozlarga xizmat ko'rsatish.
Bunday o'ziga xos xususiyatlar mijozlar tomonidan idrok etiladi va qadrlanadi, bundan tashqari, ushbu xususiyatlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan ko'nikma va tajribani raqobatchilar tomonidan nusxalash va foyda olish qiyin. Mahsulotga o'ziga xos iste'molchi xususiyatlarini berish usullari:
- tovarlardan foydalanish uchun iste'mol xarajatlarini kamaytirish;
- iste'molchi tomonidan mahsulotdan foydalanish samaradorligini oshirish;
- nomoddiy ustunlikni ta'minlaydigan iste'molchi xususiyatlarini berish;
- raqobatchilarda mavjud bo'lmagan va ega bo'lolmaydigan raqobat imkoniyatlari tufayli qo'shimcha iste'mol qiymatini yaratish.
Strategiyaning kamchiliklari:
- farqlash raqobatdosh ustunlikka olib kelishiga kafolat yo'q;
- muvaffaqiyatli farqlovchi xususiyatlarni tezda nusxalash mumkin.
3. Eng yaxshi xarajat strategiyasi - raqobatchilar darajasida va undan past narxlarda yuqori sifat tufayli mijozlar qiymatining oshishi. Ushbu strategiyani tanlab, kompaniya mahsulot sifatini saqlab qolish yoki yaxshilash bilan birga xarajatlarni va shunga mos ravishda narxlarni kamaytirishi kerak. Bu xaridorlarga mahsulotning minimal qabul qilinadigan sifati, xizmati, xususiyatlari va jozibadorligidan ko'proq narsani ta'minlash bilan birga, past xarajatlarga e'tibor qaratishni nazarda tutadi. Raqobat ustunligi "sifat - xizmat - xarakteristikalar - jozibadorlik" parametrlariga yaqinlik va raqobatchilardan xarajat ustunligidadir.
Optimal xarajatlar strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshiruvchi kompaniyalarning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardir:
- qo'shimcha mahsulot atributlarini ishlab chiqish va amalga oshirish qobiliyatini arzonroq narxda;
- xaridor uchun maqbul narxlarda raqobatchilarning analoglaridan farq qiladigan mahsulotlarni taklif qilish. Raqobatbardosh manevr qilish imkoniyati nuqtai nazaridan strategiya eng katta jozibadorlikka ega. Bu arzon narxlardagi va farqlash strategiyalarini muvozanatlash orqali ajoyib mijozlar qiymatini yaratish imkoniyatini beradi. Shu sababli, u firmaga bir strategiyaning ham, ikkinchisining ham raqobatdosh ustunligidan foydalanishga imkon beradi va yuqori xarid qiymatini yaratadi.
Strategiyaning kamchiliklari:
Ikki xil strategiyaga ega bo'lgan korxonalar o'rtasida bo'lish xavfi mavjud,
- xarajatlar yetakchilari kompaniyani narxga sezgir bo'lgan xaridorlar segmentidan chiqarib yuborishi mumkin;
- keng differensiatsiyadan foydalanadiganlar kompaniyani segmentdan tashqariga itarib yuboradi, sifatli va moslashtirilgan dizaynni qadrlaydi.
4. Kam xarajatlarga asoslangan yo'naltirilgan (niche) strategiya - korxonani iste'molchilarning tor segmentiga yo'naltirish va ishlab chiqarish xarajatlarining pastligi tufayli raqobatchilarni siqib chiqarish.
5. Mahsulotni farqlashga asoslangan yo'naltirilgan (niche) strategiya - mijozlarning tor segmentiga e'tibor qaratish va mijozlar ehtiyojlarini yaxshiroq qondiradigan mahsulotlarni taklif qilish orqali raqobatchilarni siqib chiqarish. Ularning farqi shundaki, ular bozorning tor qismiga qaratilgan. Maqsadli segment yoki joy faqat shu segment uchun jozibador bo'lgan geografik o'ziga xoslik, mahsulotdan foydalanishning o'ziga xos talablari yoki mahsulotning o'ziga xos xususiyatlari asosida aniqlanishi mumkin. Ushbu strategiyada siz afzalliklarga erishishingiz mumkin, agar:
1) raqobatchilarga qaraganda > past xarajatlarga ega;
2) iste'molchilarga raqobatchilardan farqli narsalarni taklif qila olish. Xarajatga yo'naltirilgan strategiya ishlab chiqarish xarajatlarining pastligi tufayli firma raqobatchilardan oldinda bo'lishini nazarda tutadi.
Fokuslangan strategiyalar quyidagi sharoitlarda jozibador bo'ladi:
1. segment o'sish uchun yaxshi salohiyatga ega;
2. Turli segmentlarda ishlaydiganlar uchun ixtisoslashgan joyni xaridorlarning talablarini qondirish ancha qimmat va qiyin;
3. firma kengroq bozor ulushiga xizmat qilish uchun yetarli resurslarga ega emas;
4. Sanoatda ko'plab turli segmentlar mavjud bo'lib, bu kompaniyaga o'zining kuchli tomonlari va qobiliyatiga qarab o'z o'rnini tanlash imkonini beradi.

XULOSA

Shunday qilib, raqobat ko’p qirrali iqtisodiy hodisa bo’lib, u bozorning barcha sub’ektlari o’rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi va bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi. Raqobat ishtirokchilarining sotsial-iqtisodiy maqomi bir xil emas, shu sababdan, ularning bevosita maqsadi ham farqlanadi. Tadbirkorning maqsadi ko’prok foyda ko’rish, ishchiniki yaxshi ish haqi olish, yer egasiniki emas, balki jamoaning birgalikdagi manfaatini ham ko’zlaydi. Ayrim kishining manfaati bir tomondan alohidalashgan, ikkinchi tomondan jamoa manfaatiga birlashgan, shu orqali yuzaga chiqadi. Ishlovchilardan har biri yaxshi ish joyi uchun kurashadi, ular jamoa doirasida esa uning manfaati yo’lida va birgalikda boshqa jamoalar bilan raqobatlashadi.
Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo’ladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o’z o’rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o’z mahsuloti narxini pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday harakat qilishiga olib keladi. Natijada firmalarning bozordagi mavqei o’zgarmay, faqat tarmoq bo’yicha foyda hajmini kamaytiradi. qei va hududi bilan belgilanadigan foydalar hisobidan o’z mavqelariga erishadi. Raqobat jihatdan ustunliklar omillarning qiymati bilan belgilanadi, bunda texnologik rivojlanish ko’pincha chet eldan xarid qilish yo’li bilan keltirilgan texnologiyalarga asoslanadi. Raqobatbardoshlikning yanada yuqori bosqichi – bu investitsiyalar asosidagi raqobatbardoshlik. Ushbu bosqichda mamlakatlarning raqobat jihatdan ustunliklari faol investitsiya siyosatiga asoslanadi. Bunda ham texnologik rivojlanish chetdan keltirilgan texnologiyalarga asoslanadi, biroq bu o’zlashtirish birinchi bosqichdagi kabi passiv hisoblanmaydi. Firmalar eng yaxshi texnologiyalar, litsenziya, nou-xauga investitsiya qilishadi, bunda texnologiyalar mamlakat ichida doimiy ravishda takomillashib boradi.