O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

5.12 - rasm. Bir fazali ko‘prikli o‘zgartirgichda tiristorlararo tokning ulanishi 
5.10 a - rasmdagi sxemani taxlil qilishga qaytamiz. O‘zgartirgich α burchak bilan 
ishlayotgan bo‘lsin, t
1
vaqtgacha VS1 va VS4 tiristorlari tok o‘tkazadi. t
1
paytda 
esa VS3 va VS2 tiristorlariga ochuvchi impuls yuboriladi. Oxirgilari ochadi. Biroq 
tarmoq tomonida induktivligi bo‘lgani sababli VS1 va VS4 orqali o‘tayotgan tok 
birdaniga nolga tusha olmaydi, va bir qancha vaqt ulanish burchagi γ bilan 
o‘lchanadi. Hamma 4 ta ventil baravariga ochiladi yuklama zanjirini shuntlaydi. 
Natijada o‘rtacha to‘g‘irlangan kuchlanish shtrixlangan yuzaga proporsional 
ravishda kamayadi. Kuchlanishning bu kamayishi to‘g‘irlangan tok I
d
kattaligiga 
bog‘liq bo‘lib, quyidagiga teng bo‘ladi: 
. 
shartli ravishda o‘zgartirgichda kuchlanishning tushishiga sabab bo‘ladigan 
qandaydir R
γ
qarshilik deb qabul qilib olaylik. 

---

142 
R
γ
 = 
, 
(5.17) 
Bu yerda, 
m
– ushbu davrda ulanishlar soni. 
x
a
– o‘zgaruvchan tok tarafidagi induktiv qarshilik. 
x
a
, 
bu yerda U
2f
– transformator ikkilamchi chulg‘amining faza kuchlanishi. 
e
k
– transformatorning qisqa tutashuv kuchlanishi,%.
Shuni inobatga olish kerakki,R
γ
qarshilikda kuchlanishning pasayishi undagi 
quvvat yo‘qotish bilan bog‘liq emas, chunki u o‘zgarmas tok tarafidagi induktiv 
qarshilik bilan yuzaga keltirilgan; u o‘zgartirgichning quvvat koeffitsienti 
yomonlashtiradi. 
5.1. jadval. 
To‘g‘irlagichning asosiy ko‘rsatkichlari 
sxema 
 
k
sx
 = 
E
d0
/U
l
 
 
 
 
 
 
m 
 
Bir fazali 
ko‘prikli 
 
0,9 
 
1,57 
 
1,0 
 
1,11 
 
1 
 
2 
Uch fazali 
ko‘prikli 
 
1,35 
 
1,045 
 
0,815 
 
1,045 
 
2 
 
6 
 
I
1
– o‘zgaruvchan tok tarafidagi tok ; 
S
m
– transformator quvvati, VA; 
U
v.maks
– tiristorlarga beriladigan maksimal kuchlanish; 
R
m
- transformator ikkilamchi chulg‘ami qarshiligi. 
Shunday qilib, uzluksiz tok rejimida o‘zgartirgich kuchlanishining o‘rtacha 
qiymati quyidagiga teng bo‘ladi. 
U
d
 = E
d0
cosα - I
d
R
n
(5.18) 
Agar to‘g‘irlangan tok induktivligi ancha katta qiymatga ega bo‘lsa 

---

143 
(L
d
), to‘g‘irlangan tok uzluksiz xarakterga ega bo‘ladi. Agar yakor toki 
uzuqli xarakter tus olsa, unda yuritmaning mexanik xarakteristikalari egri chiziqli 
bo‘lib qoladi (5.13 - rasm). 
Mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motori yakor zanjiri induktivligi 
quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
L
ya
 = k
L
, 
(5.19) 
Bu yerda: k
L
– konstruktiv koeffitsient; kompensatsiyalangan motorlar uchun 
0,1÷ 0,25, kompensatsiyalanmagan motorlar uchun 0,5 ÷ 0,6. 
U
n
, I
n
, ω
n
– nominal kuchlanish, nominal yakor toki, nominal burchak tezligi. 
P
n
- qutb juftliklari soni. 
To‘g‘irlangan tok zanjiridagi induktivlikning oxirgi qiymatlarida tokning 
uzluksiz shartiga tok kattaligi hamda rostlash burchagi ham ta’sir ko‘rsatadi. 
Tokning chegaraviy qiymati (minimal) quyidagi nisbat bilan aniqlanadi: 
I
cheg 
= 
. (5.20) 
Uzuqli tok rejimi uzlukli tok zonasida o‘rtacha to‘g‘irlangan kuchlanish 
oshirilganda paydo bo‘ladi. TO – D tizimli reverssiz yuritmaning mexanik 
xarakteristikalari 5.13 - rasmda ko‘rsatilgan.