O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

5.3. Ketma – ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motorli elektr yuritma. 
Biz ko‘rayotgan o‘zgarmas tok motorlarda qo‘zg‘atish chulg‘ami (5.16 - rasm) 
yakor chulg‘ami bilan ketma – ket ulanadi. Natijada qo‘zg‘atish toki yakor tokiga 
teng bo‘ladi hamda u hosil qiladigan oqim Ф yakor tokiga proporsional bo‘ladi: 
Ф = а · I
ya 
(5.25) 
Bu yerda, 
a
– chiziqsiz koeffitsient 
a
= f (I
ya
), bu koeffitsientning chiziqsizligi 
yakor reaksiyasining magnitlash va magnitni yo‘qotish egri chizig‘i shakli bilan 
bog‘liq; bu ikkala faktorlar tok qiymati katta bo‘lganda I
ya
>0,7÷ 0,8I
yan.
, yuzaga 
keladi; tokning kichik qiymatlarida a koeffitsientini doimiy deb hisoblasa bo‘ladi. 
Yakor tokining I
ya
> 2I
yan.
Qiymatlarida mashina to‘yinadi va oqim kattaligi yakor 
tokiga uncha bog‘liq bo‘lmaydi. Qo‘zg‘atish oqimining yuklamaga bog‘liqligi 

---

152 
(5.25 ga qarang) ketma – ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motorlari elektrmexanik 
xarakteristikalarning o‘ziga xosligini ko‘rsatadi. 
5.16 - rasm. Ketma – ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motorining ulanish sxemasi 
Ketma – ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motori aylanish yo‘nalishini 
o‘zgartirishi uchun motorga beriladigan kuchlanishning qutbini o‘zgartirish yetarli 
bo‘lmaydi, chunki bunda bir vaqtda ham yakor chulg‘amidagi tok yo‘nalishi 
o‘zgaradi, ham qo‘zg‘atish oqimi qutbi o‘zgaradi. Shuning uchun motorni 
reverslash uchun mashina biror qismidagi tok yo‘nalishini o‘zgartirish kerak. 
Masalan qo‘zg‘atish chulg‘amida. Bunda yakor chulg‘amidagi tok yo‘nalishi 
o‘zgarishsiz qoldiriladi (5.17 - rasm). 
5.17 - rasm.
Ketma – ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motorini reverslash sxemasi 

---

153 
(5.25) ni (5.2) va (5.3) ga qo‘yib ko‘rilayotgan motorlar uchun asosiy 
munosabatlarni hosil qilamiz: 
M = ka I
2
ya

(5.26) 
E
ya
 = kaI
ya
 ω
(5.27) 
Mos ravishda elektrmexanik va mexanik xarakteristikalar uchun quyidagicha 
bo‘ladi:
; yoki
;
(5.28) 
; yoki
; 
(5.29) 
Ketma- ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motori mexanik xarakteristikalarini 
birinchi qarashda ordinata o‘qini kesmaydigan giperbo‘la ko‘rinishida tasavvur 
qilishimiz mumkin. 
Agar (R
ya
+ R
q
) =0 deb olsak, unda xarakteristiga absissa o‘qini kesmaydi 
(5.18 - rasmga qarang).Bunday xarakteristika «ideal xarakteristika» deyiladi. 
Undan yuqorida xarakteristikalar bo‘lishi mumkin emas. Xaqiqiy tabiiy 
xarakteristika absissa o‘qini qisqa tutashuv tokiga to‘g‘ri keladigan nuqtada kesib 
o‘tadi (M
k
). Agar motor to‘yinishini inobatga olsak, unda momentlar 0,8M
k
dan 
kam bo‘lganda xarakteristika egri chiziqli va giperbo‘lasimon bo‘ladi; tokning va 
oqim momentining katta qiymatilarida to‘yinish bo‘lib qoladi va to‘g‘irlanadi.

---

154