O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

10.3 Maktabgacha eshdagi bolalarning uyidagi mehnati mehnatga o‘rgatish
Maktabgacha eshdagi bola serharakat, cepg‘ayrat 6o‘lib, u o‘zini o‘rab olgan dunyoni tezroq bilishga intiladi. Bolaning harakatchanligi, har narsani bilishga qiziqishi, havaskorligi va mustaqil ish qilishga intilishi - maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning xarakterli xususiyatlaridandir

Bu xususiyatlar avvalo, bolaning o‘yinlarida aks etadi. Bolaning tashqi dunyoga bo‘lgan munosabati o‘yinlarda o‘z ifodasiii topadi. Uyin bolaning jismoniy rivojlanishi uchun ham zarurdir.

Bolalar o‘z o‘yinlarida atrofdagi hayotni aks ettiradilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda atrofdagi buyumlarni sezish va idrok qilish vositasi bilan juda ko‘p aniq tasavvurlar paydo bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalarning fikrlashi juda konkretdir Ular o‘zlarining o‘yinlarida kattalarga taqlid qilishni yaxshi ko‘radi-lar. Masalan, o‘g‘il bolalar ko‘pchilik vaqtda askarlarga taklid qilib, dushman ustidan g‘alaba qozonishni o‘zlariga o‘yin qilib olsalar, qiz bolalar ko‘pincha qo‘g‘irchoq, o‘ynaydilar hamda o‘z o‘yinlarida uy ro‘zgor tutishga tegishli hamma ishni qiladilar: uy yigishtirish, ovqat pishirish, bolalarini uxlatish, ularni kiyintirish, ovqatlantirish, kinoga olib borish va hokazolar. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yinlarida ba’zan ularning kasblarga bo‘lgan qiziqishlari ham namoyon bo‘ladi. Masalan, oiladagi beshta boladan to‘rttalasi oq xalat kiygan shifokorni ko‘rishi bilan onasining pinjiga kirib, qo‘rqib yig‘lasalar, onasi bergan dorini ichmasalar, beshinchi qiz dorini gapso‘zsiz ichadi, chunki u ko‘pchilik vaqt «doktor opa» bo‘lib o‘ynagan. U o‘z opa-singillariga cho‘pdan yasalgan termometrni qo‘yib, ularning issiqligini o‘lchagan, gugurt bilan «ukol» qilgan. Bolalar maktab – maktab o‘yinini yaxshi ko‘radilar har-hil ro‘znoma, kitoblarni ko‘tarib «Maktabga» keladilar, «O‘qituvchi» ning gaplarini diqqat bilan tinglaydilar.

Ba’zan bolalar stulini erga yotqizib, uni avtomashina qilib haydaganini, mashina yurg‘izishdagi qoidalarni amalga oshirishga harakat qilayotganini ko‘rish mumkin. Lekin shu narsani esdan chiqarishimiz yaramaydi, bolaning o‘yinida mehnat elementlari bor. Bola o‘yinchoqlarini bir burchakka tartib bilan terib qo‘yadi, qo‘g‘irchoqlarini joy-joyiga o‘tqazadi, mashinasiga yuk yuklaydi yoki yukni tushiradi, qumdan «pechene» pishiradi, «morojenoe» qiladi, uy-joy quradi. Bola mehnat uyini bilan chegaralanib qolmaydi. U o‘ziga sotib olib berilgan o‘yinchoqlardan tashqari qo‘liga tushgan har bir narsani to‘plab boradi. Masalan, konfet etiketkalari, gugurt, charm, papiros qutichalari, daraxt barglari, mix, sim, ip g‘altaklarni to‘playdi va ularni o‘z o‘yinida qullab, o‘zining qurilish ishlarida ishlatadi. Bolalar tup-tup bo‘lishib o‘ynaganlarida rahbar bo‘lishni, hammasi faqat insoniy, «yaxshi» rolni o‘ynash va albatta, g‘alaba qozoniishni istaydilar.

Boshlang‘ich maktab o‘quvchisining hayotida o‘yin katta o‘rin tutadi. Maktabniing kichik yoshdagi o‘quvchilari bo‘sh vaqtlarining ko‘pini uyin bilan o‘tkazadilar. Ko‘pgina yirik pedagoglar o‘yinni mehnatga tayyorgarlik ko‘rish, deb hisoblaydilar. A. S. Makarenko: «Bola o‘yinda qanday bulsa, katta bo‘lganida ishda ham ko‘p jihatdan shunday bo‘ladi», deydi. Buyuk pedagogning aytishi bo‘yicha, yaxshi o‘yin yaxshi ishga uxshaydi, har bir yaxshi uyinniig birinchi xususiyati ishchanlik va fikrni zo‘r berib ishlatishdir.

O‘yin bolani quvontiradi, yaxshi ish ham xuddi ana shunday shodlik beradi; Ishdagi javobgarlik qanchalik katta bo‘lsa, o‘yindagi javobgarlik ham bamisoli shundaydir. Bu ayniqsa bolalarning ko‘pchilik bo‘lib, kollektiv bo‘lib o‘ynaydigan o‘yinlariga ko‘proq taalluqlidir. SHuni ham aytish kerakki, tarbiyachilar, ota-onalar bolalarning o‘yinlarini tashkil qilganda va o‘tkazganda ularga o‘yinchoqlar olib berganda «xech kimga berma» deyish yaramaydi chunki biz faqat o‘zimiznigina deyuvchi egoisglarni emas, balki kollektiv a’zosini tarbiyalashimiz kerak.

Bolalar o‘yini bilan bolalar mehnatining o‘zaro uzviy aloqasi bo‘lib, o‘yin bolalar yoshiga organik bog‘langan faoliyatdir. Bu to‘g‘rida A.M. Gorkiy: «Bola uch yoshgacha ko‘ngil ochadigan o‘yinlarni istaydi, uniig istagi biologik jihatdan qonuniydir. U o‘ynashni xohlaydi, u xamma o‘yinlarni o‘ynaydi va o‘z atrofidagi dunyoni hammadan ko‘ra o‘yinda, o‘yin orqali yaxshi va osonroq biladi, taniydi», deb yozgan edi.

O‘yinda bolalarning moyilligi va qiziqishlari, atrofdagi hayotga bo‘lgan munosoabatlari aniq ko‘rinadi. Xullas, o‘yin bolalarni taraqqiy ettirshining eng muhim vositalaridan biridir. SHuning uchun mohir tarbiyachilar, ota - onalar tomonidan ustalik bilan yaxshi tashkil etilgan o‘yin bolalarni aqliy, jismoniy va axloqiy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalashga yordam beradi va shu bilan ularni hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlaydi.

2—3 yoshar bolada hamma ishni «o‘zi» bajarishga intilish katta. Uning har bir narsani o‘zi olishiga, har bir ishni o‘zi qilishga intilishi, tabiiydir. Uni hech kim majbur qilmaydi, lekin qilgan ishining samarasi uni xursand qiladi. Demak, shunday ekan, ota-onalar bolalarni yoshligidanoq mehnat ,qilishga psixologik jihatdan tayyorlab borishlari kerak.

Avvalo, bolani o‘ziga-o‘zi xizmat qilishga o‘rgatish kerak. CHunki, bolaning ishni o‘zi qilishga bo‘lgan qiziqishi asta-sekin oilada tarbiyalanadi. Ota - onaning talabi bo‘yicha ,bola o‘zining kiyim - kechaklarini kiyadi, yuvinadi. Agar 2—3 yoshar bolaga kiyinish va yuvinishni o‘rgatmasdan, uni o‘ziga qo‘yib bersangiz, u bu ishni «mustaqil» bajaradi: paypog‘ining tovonini albatta oyog‘ining yuziga qilib kiyadi, tugmasini qo‘shni tugma teshigiga tugmalab qo‘yadi, botinkalarini poyma-poy kiyadi. YUz yuvishda esa, faqat ho‘l qo‘llari bilan yuzini ishqalab, uni tozalash bir yoqda tursin, aksincha, iflos qilib qo‘yadi. SHu bilan birga bola o‘z ishini bajarib bo‘lgandan keyin jismonan ham, ma’nan ham charchaydi, afti - basharasi kulgili, o‘zi beso‘naqay bo‘ladi. Sababi: bolada mana shu ishlarni bajarish iqtidori va ko‘nikmasi yo‘q.

Ba’zi ota-onalar bolalarini bironta ishni bajarishda beso‘naqayligini, ishni tez bajara olmasligini ko‘rib, 'bolalariga ish topshirmaydilar yoki topshirgan taqdirda ham «bolaga ish buyur, ketidan o‘zing yugur» degan maqolga asoslanib, ishmi o‘zlari ado qilib qo‘yaqoladilar. Natijada bola kundan-kunga mexnat qilishdan uzoqlashadi yoki bola qilayotgan ishini oxirigacha etkazmasdan «oyimning o‘zlari qilib oladilar» deb tinchib, doimo birorta kishining yordamiga tayanib, shunga o‘rganib o‘sadi.

Ota-onalar, tarbiyachilar, oila a’zolari bolalar oldiga yangi va yangi vazifalar quyib (botinkangni kiy, hovlining ma’lum bir joyini supur ishlari singari vazifalarni topshirib), ishni bajarishni o‘rgati6, tushuntirib va asosan ishni bajarish tartibini shoshilmasdan, ba’zan bir necha mapta takrorlab, ko‘rgazib berishlari lozim. Bolani mehnat o‘rgatishda ota - onalar uni hurmat (qilamog‘i kerak. Bolaniig qilgan nojo‘ya ishi ustidan kulmasdan, uni masxara qilmasdan, jerkib bermasdan, aksincha uning mehnatidagi kichkinagina bo‘lsa ham muvaffaqiyatni ko‘ra bilishlari «kerak SHu bilan birga ota-onalar birorta ish qilayotganlarida bolalariga tez-tez murojaat qilib, ularning kuchiga yarasha topshiriq berib turishlari, «menga yordam ber»,— deb murojaat qilishlari yaxshi natija beradi. Bolalar o‘zlariga nisbatan qilingan mana shunday murojaatni joni-dili bilan bajaradilar. Masalan, 4 yoshar bola o‘zining o‘yinchoqlari turgan burchagini o‘zi yig‘ishtira oladi.

Maktabgacha yoshdagi bolani o‘ziga o‘zi xizmat qilishidan tashqari uy uchun foydali bo‘lgan mehnatga ham o‘rgatish kerak. Bola ota-onalar rahbarligida o‘z yoshiga. kuchiga yarasha asta-sekin oddiy, engil, ammo foydali mehnatni bajarishni o‘rganadi. Bunda, birinchi navbatda, oiladagi kattalarning shaxsiy namunasining ahamiyati katta.

Ikki yashar o‘g‘ilchasining uy mehnatida yordam berishini bilgan dadasi tashqaridan kirib, jo‘rttaga hamma eshitsin deb, baland ovoz bilan o‘choqqa olov yoqish uchun o‘tin olib kelish kerak ekanligini aytadi. Buni eshitgan o‘g‘li kattalarga imo-ishora bilan murojaat qilib, o‘zi o‘tirgan bolalar stulidan pastga tushirib qo‘yishlarini iltimos qiladi va stuldan tushib katta qa- damlar bilan tashkariga chiqib ketadi. U jiddiy tus bilan bitta tarashani ko‘tarib kelib, o‘chok oldiga ko‘yadi va engil nafas olib, qo‘lini-qo‘liga artadi, hammaga bir nazar tashlab chiqadi, kattalar-ning «barkalla» sini eshitib, ishini davom qildirishga ketadi.

Bu bolaniig o‘ziga ishonchini orttiradi, kuchiga kuch qo‘shadi, uni ilhomlantiradi.

Ba’zi bir mehnatsevar, serg‘ayrat ota-onalar o‘g‘li yoki qizi qo‘lidan ish kelmaydigan no‘noq, mehnatdan o‘zini olib qochadigan ishyoqmas bo‘lib o‘sayotganini ko‘rib hayron bo‘ladilar. «Bu kimga o‘xshadi ekan?» deb ashablanadilar. holbuki, farzandining o‘quvsiz yoki yalqov bo‘lishiga ota-ona ham sababchi bo‘ladi. «hali bu yosh, suyagi qotgani yo‘q. Ish bo‘lsa qochib ketmas, katta bo‘lganda qilar», deb uni avaylaydilar. Bu xunuk oqibatlarga olib kelishi tabiiydir. Bolani yoshligidan boshlab mehnatga o‘rgatib borish muhimdir.

Bazi ota-onalar bolalarga qaychi, bolg‘a, mix, igna ushlashni man qiladilar. Bu noto‘g‘ridir. hayot va kuzatishlar shunday xulosaga olib keldiki, bolalarga shu oddiy asboblar bilan muamola qilish o‘rgatils.a, ular kattalarning qilgan ishlariga qarab ham oddiy asboblarni to‘g‘ri ushlashni, ulardan to‘g‘ri foydalanishni o‘rganadilar. Kartoshka tozalaydigan maxsus pichoq bilan muomala qilish o‘rgatilsa, 5—6 yoshar bola kattalarning iltimosiga ko‘ra kartoshka, sabzi tozalashi mumkin.

Bolani me,hnat qurollari bilan tanishtirishni asta-sekin, darajama-daraja^ amalga oshirish mumkin. Bunda asboblardan qanday foydalanishni ko‘rsatib, tushuntirib berish lozim.

Bola mehnatining samarasi va mahsuloti katta yoki kichik bo‘lishiga qaramasdan, u hurmat qilinishi kerak. Bolanint yosh xususiyatlarini e’tiborga olib, ishni bajarish jarayonida tez-tez dalda berib turmoq kerak. Bola ishni sekin bajarsa, uni shoshiltirmaslik agarda ish bajarishda qo‘pol harakatlar qilsa, unga ta’na qilmaslik kerak. Ba’zan shunday hollarni ham uchratamizki, bola bironta ishni noma’qul qilsa, ayrim ota-onalar buni bolaga har doim eslatib, uning ish bajara olmasligini ta’na qilib, kamsitib, bolani ishdan sovutadilar.

Mexnat kilish jarayonada bolani zeriktirib qo‘ymaslik uchun unga davomli ish bermaslik kerak. SHuning bilan birga hamisha bir xil ish topshirmasdan, ishning vaqtini chegaralab, uni xilma-xil qilib turish zarur. Aks xolda bola ishdan bezor bo‘ladi va ish bolani zeriktiradi. Masalan, uyni bezatish uchun parvarish qilinadigan gullardan oleandr (tolgul)ning barglari changini artishni topshirish bolani zeriktirib qo‘yadi. CHunki, bu gulning barglari mayda va ko‘p. Agarda fikus guli barglariniyag changini artish topshirilsa, bu bolaga ma’qul tushadi, chunki uning barglari katta va yapaloq.

Bolaga topshirish mumki bo‘lgan ishlardan kartoshka tozalash, idish-tovoq yuvish, uyni yig‘ishtirish, uy oldidagi gulzorda ishlash, do‘kondan non sotib olib kelishni ko‘rsatish mumkin. YAxshisi, do‘kondan hamisha birorta narsa (non, choy, qand, qatiq, gazeta, gugurt, sovun, tish pastasi) olib kelib turishni bolaga top-shirish foydalidir. SHunday qilganda bola javobgarlikni sezadi. O‘rni bilan shu narsani ham qayd qilish kerakki, bolalarga papiros, spirtli ichimliklar sotib olib kelishni topshirish mutloqo mumkin emas. Mehnat jarayonida ish o‘ngidan kelishi, zerikarli bo‘lmasligi, vaqtning tez o‘tishini ta’minlash uchun ishga doir ashulalarni aytishni bolaga o‘rgatish yaxshi.

Agar oilada bitta bola bo‘lsa, uni ham, albatta mehnatga va ayniqsa jamoa bo‘lib mehnat qilishga o‘rgatish kerak. Buning uchun eng yaxshi vositalar: barcha oila a’zolari ish qilayotganda bolaga ham yoshiga yarasha vazifa topshirish yoki qo‘shni bolalar bilan 6ipgalashib ishlashni tashkil qilish zarur.

A. S. Makarenkoning ota-onalarga bergan maslahatlariga asoslanib, bolaga besh yoshgacha yaxshi tarbiya berish kerak. CHunki, bu vaqtda bola konkret fikrlaydi, uniig tashqi sezgi organlari nihoyatda taraqqiy etgan bo‘ladi. Oiladagi kattalar, ota-onalar bola uchun mo‘‘tabar bo‘lib, bola «kattalarga taqlid qiladi, ular-niig gapi-so‘ziga e’tibor qiladi. Keyingi tarbiya oilada berilgan dastlabki tarbiyaga asoslansa, maktabdagi tarbiyaviy ish oiladagi tarbiyaning tabiiy davomi bo‘ladi. Xuddi shunday bolaga mehnat tarbiyasini ham, kichik yoshidanoq oilada bermoq kerak

Bolalarni mexnatga psixologikjixatdan tayyorlash nazarda tutilganda, bu faqat mehnat malakalari bilan chegaralanib qolmasligi lozim. Asosiy maqsad bolada har qanday mehnatga ham hurmatnn tarbiyalashdan iboratdir. Bolani mehnat qilishga o‘rgagish bu oddiy mexanik mashq bo‘lmasdan, balki asga-sekin bolaga mehnatning mohiyatini mehnat bu ijtimoiy hodisa ekan-ligini tushuntirishdan ham iboratdir.

Boladan boshlagan ishni oxirigacha etkazishni, uni o‘lda-jo‘lda qoldirmaslikni talab qilish muhimdir. Bu bolada iroda kuchini tarbiyalaydn. Agar bolada kichik yoshligidan boshlab ishni bajarishda tirishqoqlik tarbiyalanmasa, u ishga kirishishdan oldin, ishni bajarish davomida ishni yoqtirmasdan, qiynalib bajaradi. Mehnat unga ma’qul tushmaydi. Ota onalarning ba’zilari mehnatkash va serg‘ayrat bo‘lishlariga qaramasdan, far-zandlaridagi no‘noqlik va yalqovlikni ko‘rib ajablanadilar. Mabodo ular bolalaridagi ishyoqmaslik kabi xususiyat bilan qiziqib ko‘rsalar, uning sababini aniqlab olishlari qiyin emas.

Erkin o‘yindan majburiy mehnatga o‘tish bolaning ichki dunyosida katta o‘zgarish yasaydi, uning taraqqiyotida yangi davr ochadi. CHunki, o‘yindagi tirishqoqlik bilan mehnatdagi tirishqoqlik o‘rtasida, uning mazmunidan qatiy nazar farq bor. Endi faqat o‘yindagina emas, balki mehnatda maqsadga erishish zarur. Mehnatda maqsadga erishishda tirishqoqlikka odatlanish sistemali ravishda mehnat qilish, zo‘r berib ishlay bilishning ahamiyati katta.

Bola yoshligidan o‘z kuchiga yarasha mehnat qilishga o‘rgatilar ekan, mehnat qilish bolaning tinkasini quritmasdan, balki uning hamma vaqt mehnat faoliyatiga tayyor ekanligidan darak beradi. O‘yindan mehnatga o‘tish tayyorgarligiga zga bo‘lmagan bolada esa, qandaydir bir qarama qarshilik paydo bo‘ladi. Unda f.aoliyat ishtiyoqi bo‘lishi bilan birga, mehnat qilishdagi zo‘r berishga nafrat tuyg‘usi ham bor. Agar mana shu qarama-qarshiliklar o‘z vaqtida bartaraf qilinmasa, bola erinchoq bo‘lib qoladi va umuman bolaniig aktivligi pasayishi mumkin.

Mehnat qilishga o‘rgangan bolaning holati esa boshqachadir, u hamisha mehnat qilishga tayyor. Mehnatdagi muvaffaqiyat esa uning kayfiyatini ham o‘zgartiradi: bola qanoat hosil qiladi, unda o‘z kuchiga ishonch paydo bo‘ladi va g‘ayratiga-g‘ayrat qo‘shiladi.

Mehnat qilishga odatlanish tarbiyalanmasa, bolada har qanday mehnatga nafrat bilan qarash, kishi mehnatidan foydalanish kabi yomon odat tarbiyalanadi.

Tajriba yana shuni ko‘rsatadiki, ishyoqmas, yalqov bolalarga nisbatan mehnatsevar bolalar axloqiy jihatdan yuksakdir. SHuning uchun ham mehnat axloq tarbiyasining asosi hisoblanadi.

Mehnat qilishni tushuntirish va ishontirish bilan birga qo‘shib olib borilgan vaqtdagina bolalarda yuksak axloqiy sifatlar tarbiyalanadi