sabablari biz tomonimizdan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Yuqorida
keltirilgan barda misollarda va xolatlarda motiv aniq, ya‘ni shaxs nima uchun u yoki bu
erishayotganligi yoki mag‗lubiyatga udraganini biladi. Lekin har doim ham ijtimoiy
xulqimizning sabablari bizga ayon bo‗lavermaydi. Anglanmagan ijtimoiy xulq motivlari
psixologiyada ijtimoiy ustanovka (inglizda ―attitud‖) xodisasi orqali tushuntiriladi.
Ijtimoiy ustanovka shaxsning ijtimoiy ob‘ektlar, xodisalar, guruhlar va shaxslarni
idrok qilish, baholash va qabul qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik xolatiki, u bu baho
yoki munosabatning aslida qadon shakllanganligini aniq anglamaydi. Masalan,
Vatanimizni hammamiz sevamiz, bayrog‗imiz muqaddas, nemis investorlarga ishonamiz,
negrlarga rahmimiz keladi, tijorat ishlari bilan shug‗ullanadiganlarni albatta puldor,
badavlat, deb hisoblaymiz va xakozo. Bu tasavvurlar, baho va hissiyotlar qadon va
qanday qilib ongimizda o‗rnashib qolganligiga e‘tibor bermasdan yuqorida sanab o‗tgan
hissiyotlarni boshdan kediraveramiz. Mana shularning bardasi ijtimoiy ustanovkalar
bo‗lib, ularning mazmun mohiyati aslida har bir inson ijtimoiy tajribasi davomida
shakllanadi va uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret vaziyatlarda ro‗yobga diqadi.
Amerikalik olim G. Ollport ijtimoiy ustanovkaning ud komponentli tizimini ishlab
diqqan:
A. Kognitiv komponent - ustanovka ob‘ektiga aloqador bilimlar, g‗oyalar,tushunda
va tasavvurlar majmui;
B. Affektiv komponent - ustnovka ob‘ektiga nisbatan sub‘ekt his qiladigan real
hissiyotlar (simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emotsional munosabatlar);
V. Harakat komponenti - sub‘ektning ob‘ektga nisbatan real sharoitlarda amalga
oshirishi mumkin bo‗lgan harakatlari majmui (xulqda namoyon bo‗lish).
Bu uchdala komponentlar o‗zaro bir - birlari bilan bog‗liq bo‗lib, vaziyatga qarab u
yoki bu komponentning roli ustivorroq bo‗lishi mumkin. Shuni aytish lozimki,
komponentlararo monandlik bo‗lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim talabalar talabalik
burdi va tartib - intizom bilan juda yaxshi tanish bo‗lsalarda, har doim ham unga rioya
qilavermaydilar. ―Tasodifan dars qoldirish‖, ―jamoatdilik joylarida tartibni buzish‖ kabi
xolatlar kognitiv va xarakat komponentlarida uyg‗unlik yo‗qligini ko‗rsatadi. Bu bir
qarashda so‗z va ish birligi prinsipining turli shaxslarda turlida namoyon bo‗lishini
eslatadi. Agar odam bir neda marta bila turib, ijtimoiy xulqqa zid xarakat qilsa, va bu
narsa bir neda marta qaytarilsa, u bu xolatga o‗rganib qoladi va ustanovkaga aylanib
qolishi mumkin. Shuning uchun ham biz ijtimoiy normalar va sanksiyalar vositasida
bunday qarama - qarshilik va tafovut bo‗lmasligiga yoshlarni o‗rgatib borishimiz kerak.
Bu shaxsning istiqboli va faoliyatining samaradorligiga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi.
Dostları ilə paylaş: