O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

IQTIDOR VA ISTE’DOD TUSHUNCHALARINING

О‘RGANILGANLIK HOLATI

Ushbu muammoni tadqiq qilish uchun mashhur qarashlarni o’rganish muhim hisoblanadi. Dastlab psixologiya tarixidagi iqtidorli bolalar tabiatini o’rganuvchi evalyusion qarashlar ko’rib chiqiladi.

Siyosatchi, g‘arbiy va ularning amaliy iqtidori haqidagi g‘oyalar Arestotel asarlarida ham uchrashiga qaramay alohida fan predmeti sifatida XX-asrlarda yuzaga kela boshladi.

Iqtidorlilik muammosi boyicha ilk tadqiqotlar asr boshlarida boshlangan. Bu kabi tadqiqotlar 1905-1912 yillar mobaynida Moskva, Petrograd, Kievda o’tkazilib, bu tadqiqotlar milliy xarakterga egaligi bilan Amerika, Angliya va Nemis psixologlarining qarashlaridan tubdan farq qiladi.

Bu borada tadqiqot olib borgan psixologlar qatoriga shaxs tuzilishiga qiyosiy yondashuvni olib kirib uni rivojlantirgan G.I.Rossolimini kiritish mumkin (1910 y). G.I.Rossolimo o’zining "Bola qalbini tadqiq qilish rejasi" ishda jaqon psixologiyasida birinchilardan bo’lib bolani kuzatish sxemasini taklif qiladi.

1909-1910 yillarga kelib esa G.I.Rossolimo tomonidan iqtidorli bolalarni diagnostika qilish tizimi yaratildi. Bu tizim o’zining to’liq va aniqligi bilan ajralib turardi. Bu tizim quyidagi asosiy funksiyalarni tadqiq qilishga qaratilgan:

1. 
   diqqat;
   
2. 
   iroda;
   

v) idrokning yaxlitligi;

g) eslab qolish;

4. 
   assosiativ psixologiyaning tafakkur qaqidagi qarashlariga muvofiq keluvchi assosiativ jarayonlar.
   

Assosiativ jarayonlarni diagnostika qilish qoyidagi sifatlarni o’zida mujassamlashtiradi:

1. 
   fikrlash;
   
2. 
   kombinasiyalashgan qobiliyatlar;
   
3. 
   fikr tezligi;
   
4. 
   tasavvur;
   
5. 
   kuzatuvchanlikni boqolash.
   

Bu jarayonlarni o’rganish uchun eksperimental psixologiyaning asosiy manbalariga tayangan holda diagnostik masalalar ishlab chiqildi. Ushbu metodika yordamida iqtidorlik darajasining dastlabki grafigi taqdim qilindi. Shunday qilib bilish jarayonlarini diagnostika qilish va ularning darajasini baqolash asosida XX asrga kelib iqtidorlilik darajasini baholashga urinishlar boshlandi.

G.I.Rossolimo bolalarda psixosomatik tadqiqotlar olib boriladigan bolalar psixologiyasi va nevrologiyasi institutini tashkil qiladi. Uning rahbarligi ostida "Psixologiya va bola" jurnali nashr qilina boshlandi. 1912 yil G.I.Rossolimo Lomonosov jamiyatiga a'zo bolalar orasidan yuqori iqtidorli bolalarni saralab oladi.

XX asr boshlariga kelib iqtidorlilik muammosini rus pedagoglari ham tadqiq qila boshladilar ularning ilmiy-metodik maqolalarida qobiliyatlarning "etishmasligi" yetakchi sifatlarning "tormozlanishi"ni yetishmasligi haqidagi g‘oyalar ilgari suriladi. Keyinchalik esa ularning tadqiqot muammolari qatoridan quyidagi jarayonlar o’rin egallay boshladi:

• 
  iqtidorlilarni rivojlanishning ijtimoiy shartlari;
  
• 
  iqtidorlik tushunchasini aniqlashtirish;
  
• 
  iqtidorlikni kelib chiqish va tuzilishi.
  

Rus olimi V.M.Ekzemplyarskiy iqtidorli bolalarni o’rganish uchun diagnostik metodika qo’llangan. U iqtidorli bolalar uchun maxsus maktablar yaratish qamda ularni o’qitish uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish lozimligini taklif qilgan. 1920 yillarning boshlarida tadqiqotchilar ya'ni bu muammoni o’rganuvchilar faqatgina yaxshi taraqqiy etgan qobiliyatlarnigina o’rganishga moyil bo’lib, ular orasidagi o’zaro boqliqlikni tadqiq qilishganligini ta'kidlagan. U iqtidorlilikni faqatgina intelektual soha bilan bog‘langan tadqiqotlarga o’z tanqidiy munosabatini bildirgan. U o’z ishlarida shaxs iqtidorliligini diagnostika qilish muammosiga asosiy e'tiborni qaratgan.

1920 yillar oxiri 1930 yillarning boshlarida iqtidorlilik muammosini o’rganishga doir ishlar birmuncha jonlanganligi kuzatiladi. Jumladan, katta hqajmdagi psixologik diagnostik metodikalar, iqtidorlilikni aniqlovchi testlar ishlab chiqildi va amalga tadbiq qilindi. Bularning barchasi Yevropa, Amerika tadqiqotlari asosida amalga oshirildi.

Agar bu tushuncha Rossiyada og‘qzaki o’rganilgan bo’lsa, XX asrga kelib Amerika, Angliya, Germaniyada bu muammo chuqurroq o’rganilgan. Pedagog va psixologlar orasida iqtidorlilikni tuzilish komponentlarini o’rganish kuchaydi. Masalan, Germaniyada psixikaga ko’nikish va moslashishning eng yuqori shakli sifatida qaralib, aqliy iqtidorning muqim tarkibi sifatida qaraladi.

V.Gitern buni quyidagicha izohlagan: Aqliy iqtidor-bu tafakkurni yangi talablarga ongli yo’naltirish va yangi topshiriqlar va qayot sharoitiga moslashish qobiliyatidir. Bu izoq muammoni moqiyatini ochib bergan va iqtidorlikni yangi

topshiriq sharoitlarga moslashish sharti sifatidagi muammoni yechimini topib bergan. Ushbu tavsifnoma iqtidorlilik darajasini ajratishga imkon berdi.

V.Shtern qo’shimcha qilib: "Turli sharoit va sohalardagi yangi talablarga tez moslasha oladiganlar aqliy iqtidor egalaridir". Iqtidorlikni aqliy faoliyat bilan bog‘lash natijasida bilish jarayonlarini rolini ortishga irodaviy emosional sohalar kabi individual tavsifnomalarni rolini cheklanishga olib keldi.

1912 yilda V.Shtern bolaning xronologik yoshidan qat'iy nazar uning tengqo’rlari kabi "oddiy" bola ekanini isbotlovchi matematik tenglikni ishlab chiqdi. Natijada u oddiy hisob-kitoblar orqali xronologik yosh va aqliy yosh o’rtasida aloqa borligini isbotladi: u bu ko’rsatkichni intelekt koeffisenti deb nomladi (IQ). U bolaning intelektual taraqqiyotidagi rivojlanishi yoki orqada qolishni inobatga olib intellekt va intellektual farqlarni bola intellektual taraqqiyotini intensivligi va tempini tekshiradi. Formula quyidagicha bo’lib. IQ=(AqqXq)·100 aqliy yosh (AE) va (XE) xronologik yosh orasidagi muvofiqlik aniqlanadi.

Iqtidorlikni aniqlash uchun aqliy taraqqiyot shkalalari ishlab chiqilgan bo’lib, ulardan biri Bine-Simon shkalasidir. Ushbu diagnostik shkalaning 2 ta muhim tamoyili uni yangiligi va amaliy ahamiyatini belgilab beradi. Birinchisi diagnostik topshiriqlar yordamida aniqlanuvchi barcha bilish jarayonlariga integral ekvivalentlarning topilganidan iborat. Ikkinchi tamoyil esa bolaning intellektual imkoniyatlarini, intellektual taraqqiyot bilan muvofiqligini o’z ichiga oladi. Bu esa o’z navbatida iqtidorlikni bir qator faktorlar bilan boqlab o’rganish imkonini berdi. 30 yillar boshlariga kelib shkala L. Termen tomonidan modifikasiyalangan Stenforr-Bine shkalasi Moskva, Kursk, Vorenejlarda

qo’llanilib sinovdan o’tkazilgan.

3. IQTIDORLI VA ISTE’DODLI BOLALAR TARAQQIYOTINI TADQIQ QILISH METODI

Iqtidorli va iste’doli bolalar taraqqiyoti dinamikasini tadqiq qilish metodi. Iqtidorlikni tadqiq qilish L.Termen-izlanishlari orqali 1920 yillardan boshlangan bo’lsa qam unchalik uzoq tarixga ega emas iqtidorli va talantli bolalar boyicha butunjaqon ittfoqining 1- yiqilishidan keyingi 20 yillik nashr qilingan ilmiy ishlarni tahlil qilib shunday xulosaga keldik. Ushbu muammo yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar bir yoki bir nechta yosh davrlarni saralab olish metodi orqali amalga oshirilgandir. Bu metod sinaluvchilardagi iqtidorlilik va shaxs sifatlarini yuqori darajadagi ishonchlilik bilan ko’rsatib beradi. Biroq ushbu metodga muvofiq iqtidorlilikni individualigining qayot ta'sirida rivojlanishni o’rganish cheklangandir. Xujjat ma'lumotlariga ko’ra sinaluvchilarning va yaqinlarining

xotiralari ko’pincha ma'lumot berish mumkin. Bu metod longityud ma'lumotlar yiqishga asoslangan bo’lib iqtidorlilarning eksperimental guruqini osonlik bilan ajratib olinishi mumkin. qujjatlarni taqlil qilish va xotiralar bir tomondan individ iqtidorining maxsus xususiyatlarini boshqa tomondan uning muxitga, ta'lim- tarbiyaga ta'sirini tushunishga yordam beradi.

Yana bir tadqiqotchi L.Termen o’zining izdoshlari bilan birgalikda yuqori IQ ga ega bo’lgan iqtidorli bolalar bilan 40 yil davomida longityud tadqiqotini olib bordi. Bu va boshqa tadqiqotlar longityud metodining nazariy va amaliy muammolarni qayta ishlash uchun juda aqamiyatli ekanini ko’rsatdi.

Iqtidor muammosini tadqiq qilish uchun olib berilgan izlanishlarda longityud keng qo’llanilmoqda. qoidaga muvofiq bir yoki bir nechta sinaluvchi uzoq yillar mobaynida uzluksiz kuzatiladi.

Longityud metodining yutuqi shundaki, u orqali iqtidorlikning potensiali sifatida namoyon bo’lib, aynan shu potensialni qanday rivojlanishi, qaysi davrda qanday namoyon bo’lishini qayd qilib borish unga ta'sir etuvchi turli omillar o’rganish mumkin. Qolaversa longityud metodi tadqiqotlarda eksperiment guruhidan o’zining iqtidorlilik ko’rsatkichi bilan farqlanuvchi nazorat guruqini bo’lishiga imkoniyat yaratadi. Longityud metodining shuncha imkoniyatlari bo’lishiga qaramay iqtidorlik muammosi boyicha olib borilgan tadqiqotlarning atigi 10% ida ushbu metod qo’llanilgan. Bu eng avvalo eksperimentlardan boshqa metodlarga qaraganda ko’p vaqt va kuch sarf qilganligi bilan boqliq. Longityud metodini qo’llash uchun sinaluvchilar soni juda ko’p bo’lishi zarur, chunki yillar mobaynida ayrim sinaluvchilar turli sabablarga ko’ra guruqdan chiqib ketishi yoki eksperiment oxirida kutilgan natijani bermasligi mumkin, oxir-oqibat kam sonli sinaluvchilarning ko’rsatkichlari aqamiyat kasb etadi.

Longityud tadqiqotlarning birinchi va eng muqim vazifasi sinaluvchilarning iqtidorlisini ajratib olishdir. Ilgarigidan farqli ravishda qozirda IQ ni o’lchashda intellektning faktorliligi boyicha ishlab chiqilgan psixologiya konsepsiyalarida tan olinmoqda. Bu bilan boqliq holda iqtidorning ham ko’p faktorliligi tan olinmoqda. Ko’pgina psixologlarning fikricha, kognitiv ahqamiyatga ega bo’lmagan shu bilan

birga intellektga boqliq bo’lmagan kreativlik iqtidorlikning faktori deb qabul qilinmoqda. qolaversa ayrim psixologlar ijtimoiy muqit omillarini oilaviy sharoit, ta'lim dasturini inobatga olish muhim ekani ta'kidlashmoqda.

Turli nazariy konsepsiyalar longityud tadqiqotlarning turli eksperiment shakllariga asos bo’lib xizmat qiladi va natijada ushbu nazariya qanchalik qaqiqatga yaqin ekanligi, uni o’zgartirishga zarurat bor yoki yo’qligi aniqlanadi. Longityud tadqiqot uchun iqtidorli bolalarni saralashning eng mashqur mezoni bu jamiyat tomonidan uning imkoniyatlarini tan olinishidir: masalan, maktabni bitirishda yoki qandaydir ko’rik tanlovda yutuqni qo’lga kiritib, raqbatlantirishi. Saralab olingan sinaluvchilar 8-15 yil mobaynida turli so’rovnoma va intervyular orqali kuzatib boriladi (1-4 yilda 1 marta). Qo’lga kiritilgan yutuqlar qar doim qam iqtidorlilikdan dalolat bermaydi. Shuning uchun yuqoridagi saralash mezoni psixometrik metodlar: intellektual testlar, ijodiy va maxsus qobiliyatlar

orqali to’ldirib, o’zgartirilib boriladi.

Iqtidorli bolalarni diagnostika qilishning asosiy tamoyili iqtidorlilik konsepsiyalari va yondashuvlarning o’zgarishi bilan o’zgarib borgan. Hozirgi kunda iqtidorlikni diagnostika qilish uchun ko’pgina testlar ishlab chiqilgan: intellektual qobiliyatlarni o’rganish uchun - Dj.Reven "Progressiv matrisalari"ning murakkablashtirilgan varianti iqtidorli o’quvchi uchun bilish qobiliyatlarining ko’p darajali testi (KRT) (K.Xeller va izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan), intellektual qobiliyatlarini ekspress- diagnostikasi metodikasi (MEDIS-6-7) (E. I. Sheblanova, I. Averina, Ye. N. Zadorina, 94). Kreativlikni o’rganish uchun Dj. Gilfordning "Noyob qo’llash ijodiy tafakkurning verbal testi" (Averina, Sheblanova, 96), P. Torrensning ijodiy tafakkur testi (TTST) (Sheblanova, 93) maxsus qobiliyatlarni aniqlash uchun testlar matematik, musiqiy, texnik, sensor, motorika uchun testlar va boshqalar (E. M. Borisova, 1987). Iqtidorning serqirra va sermazmunligini inobatga olgan qolda kompleks psixodiagnostika o’tkazish lozim ya'ni shaxsdagi intellektual qobiliyatlar maxsus qobiliyatlar va ijodiy tafakkur bilan birga shaxsning shaxsiy va motivasion xususiyatlarini o’rganish

zurur. K.Xeller, K. Perlet, V.Siervalod iqtidorlilikni kompleks tarzda tadqiq qilish uchun quyidagilarni o’rganishni taklif qiladilar:

• 
  Intellektlar (kognitiv qobiliyatlar testi va o’qituvchining baqosi yordamida).
  
• 
  Kreativlik (Dj. Gilford testi boyicha noyob usullarni, P.Torrens boyicha kreativlikni verbal iqtidorni aniqlovchi testlar va o’qituvchining baqosi yordamida).
  
• 
  Ijtimoiy kompetentlik (so’rovnoma va o’qituvchining baqosi yordamida).
  
• 
  Psixomotor qobiliyat (kompyuter testlari va o’qituvchining baqosi yordamida).
  
• 
  San'at soqasidagi qobiliyat (o’qituvchining baqosi yordamida).
  
• 
  Kognitiv bo’lmagan shaxs xususiyatlari (so’rovnomalar: bilimga tashnalik, omadga umid qilish omadsizlikdan qo’rqish xavotir, o’ziga-o’zi baqo, o’quv uslubi).
  
• 
  Muqit xarakteri (oilaviy va maktab muqitini o’rganuvchi so’rovnomalar yordamida).
  
• 
  Intilish (turli soqalardagi faollikni aniqlovchi, turli fandagi o’zlashtirishni ko’rsatuvchi so’rovnoma).
  

Longityud adqiqotlarini qayta o’tkazish olingan ma'lumotlarni to’ldirish va kengaytirish imkonini beradi. Longityud metod orqali bolalar iqtidorini uzoq yillar davomida o’rganilganligi tufayli uning yosh xususiyatlarini o’rganish imkoniyatini beradi.

Ushbu tadqiqotlar doirasida iqtidorli bolalarning intellektual ijodiy va maxsus qobiliyatlarni rivojlantiruvchi dasturlar ishlab chiqildi. Iqtidorlilik muammosi boyicha jaxon va xorij tadqiqotchilarining ishlarini taqlil qilish shuni ko’rsatadiki, iqtidorni shaxsni ijodda o’zini universal, potensial imkoniyatlarini namoyon qilish deb tasavvur qilish keng tarqalgan. Demak:

1. 
   Iqtidor tug‘ma va intellektual voqelik deb tushuntiruvchi konsepsiya yangisi bilan almashdi.
   
2. 
   Iqtidor yuqori intellektual bilan bir narsa emas, vaxolanki yuqori intellekt iqtidorlilikning muhim shartidir.
   
3. 
   Iqtidorlilikni muhim komponenti kreativlikdir.
   
4. 
   Iqtidor insonning barcha shaxsiy sifatlarida ko’rinadi: qiziqishlari, motivlari, qislari, irodaviy xususiyatlari va boshqalar.
   
5. 
   Shaxsning ijodiy potensiali iqtidorlilikni asosini tashkil qiladi. Shu bilan birga u qayot tarzi ijtimoiy muqitning ta'sirisiz avtomatik tarzda namoyon bo’lmaydi.
   
6. 
   Iqtidorli bolalarni o’rganish uchun aqliy iqtidorning asosiy komponentlarini, rivojlanishi dinamikasini o’rganishga imkon beruvchi- longityud metodini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Iqtidor o’ziga xos individuallik bo’lishga qaramay qator umumiy xususiyatlarga qam egadir ko’zatishlar va eksperimentlar natijasida bolalar iqtidorining bir necha tiplarini ajratish mumkin.
   

Test metodi. Test metodi boshqa metodlardan qar qanday psixologik xususiyat yoki voqelikni sifat va miqdor jiqatdan taqlil qilishga yo’nalganligi bilan farqlanadi. Shuning uchun testlarga qoyiladigan talablar muqimdir. Standartlashtirish. Testlarni standartlashtirish ularni o’tkazish va baqolashga qoyiladigan yagona normativdir. Standart: a) metodikani o’tkazish va natijalarni baqolash jarayonini umumiy me'yorlarga keltirish; b) qar bir tekshiriluvchining ko’rsatkichlari umumiy ko’rsatkichlar tizimida qanday o’rin egallashini topish uchun zarur yangi shkalani ishlab chiqish. Diagnostik testlar yordamida olingan natijalarni talqin etish uchun bu natijalar muayyan me'yor, ya'ni standart bilan solishtirilishi kerak standart bilan solishtirilgandagina tekshiriluvchining ko’rsatkichlari umumiy ko’rsatkichlar tizimida qanday o’rin egallashini aniqlash mumkin. Miqdoriy ko’rsatkichlarni olishga, mo’ljallangan testlar ballariga nisbatan muayyan standartlarni aniqlashda quyidagi amallar bajariladi:

• 
  barcha tekshiriluvchilarning ko’rsatkichlari asosida o’rtacha ko’rsatkich topiladi;- maxsus matematik statistik amallar yordamida standart oqishish, ya'ni o’rtacha kvadrat oqishish ko’rsatkichi topiladi ()
  
• 
  o’rtacha ko’rsatkichdan yuqoriga va pastga standart oqishish ko’rsatkichiga mos tarzda qadam tashlab, test natijaolarini solishtirish uchun zarur shkala - standart baqolar tizimi ishlab chiqiladi.Ishonchlilik - qech qachon absolyut
  

bo’lmaydi. Ishonchlilik testlarning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, test yordamida olinadigan natijalarning qanchalik barqaror ekanini bildiradi. Psixodiagnostik testlarning ishonchliligini aniqlash uchun psixodiagnostik test sinaluvchilarning muayyan guruqi bilan bir bir necha marta mazkur test yoki uning ekvivalent shakli vositasida o’tkaziladigan tekshiruvlarda aniq bo’ladi. Ushbu tekshiruvchilar turli vaqtlarda o’tkaziladi. Agar qar ikki safarda olingan natijalar to’liq mos tushsa korrelyasiya koefsentini 1,0 ga intiladi. Biroq bu qech qachon sodir bo’lmaydi va ko’pchilik testlar uchun korrelyasiya koefsenti 0,7-0,9 ni tashkil qiladi. qolaversa testning ishonchliligini aniqlash usuliga qarab parallel, retest, parchalanishiga asoslangan ishonchlilik turlari bor. Validlik yoki yaroqlilik - psixodiagnostik testlarning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, metodika o’zi nimani o’rganishga mo’ljallangan bo’lsa, o’sha narsani o’rganishga qanchalik yaroqli ekanini bildiradi. Diagnostik testlarning validligi test diagnostik o’lchovini amalga oshira olishi yoki oshira olmasligini va o’lchovni amalga oshira olsa buni qanchalik muvaffaqiyatli bajarishini ifodalaydi. Testning validligi qanchalik yuqori bo’lsa u muayyan psixodiagnostik tekshiruv uchun shunchalik yaroqli deb qisoblanadi. Biroq ko’pgina testlarning validligi odatda 0,60 dan past bo’ladi. Birinchidan, u test ishonchlilik darajasidan yuqori bo’lishi mumkinemas, ikkinchidan, maktab belgilari muvaffaqiyatli o’zlashtirishi mezoni sifatida unchalik ishonchli emas, uchinchidan, motivasiya intizom ijtimoiy sharoit o’z ta'sirini o’tkazadi. Validlikning quyidagi turlari bor, mazmuniy, kriterial, konstruktiv. Demak, yuqorida biz umumiy psixodiagnostikaga oid ma'lumotlarni keltirib o’tdik, endi esa aynan iqtidorli bolalar psixodiagnostikasiga oid ma'lumotlar bilan o’rtoqlashamiz.

Ekspert bahosi metodi. Tadqiqot jarayonida psixologik iqtidorli bolalarni va nazorat guruhidagi bolalarni baholash uchun ekspertlarni taklif qiladi: ota-onalar, tarbiyachilar, musiqiy xodimlar, sinf raqbari, fan o’qituvchilari ularga stimul varaqa beriladi, unda bola o’z talantini ko’rsatishni mumkin bo’lgan 10 soha xarakteristikalari beriladi: intellektual, akademik o’zlashtirish, ijodiy, badiiy, artistik, musiqiy texnik harakatli, rassomlik, ij. Ekspert har bir ko’rsatilgan

xarakteristikalarni 5 balli tizimda baholaydi. Agar bolaga qandaydir xarakter juda mos bo’lsa 5 ball, 2 ball - buning aksi bo’lsa qoyiladi. (ballar 5,4,3,2).

Anketa metodi. Iqtidorli bolalarning intellektual va ijodiy taraqqiyotini diagnostika qilish uchun ota-onalarga maxsus anketalar ishlab chiqilgan. Anketa savollarini tuzishda bolaning individual qobiliyatlarini rivojlanishi haqida turli- tuman ma'lumotlarni yiqishga asosiy e'tibor qaratiladi. Anketa o’zida bolaning jismoniy rivojlanishi, bilish faoliyati rivojlanishi, bolaning qiziqishlari, qobiliyatlari, bolada ijodiy faoliyat va qiziquvchanlikning namoyon bo’lishi, muayyan bilim, ko’nikmalar, maxsus qobiliyatlarga ega ekanligi qaqidagi savollarni mujassamlashtiradi. Anketa savollarida bola shaxsiga oid xususiyatlar borasida ham so’z yuritiladi. Muloqotchanlik, liderlikka intilish, maqsadga intilishda qat'iylik. Anglangan eqtiyojlarni o’rganish uchun bolaga V.S.Yurkevich tomonidan tuzilgan 2 ta anketa beriladi ushbu anketa 5 ta savoldan iborat va anglangan eqtiyojlar yaqqol namoyon bo’luvchi, kuchsiz va juda zaif namoyon bo’luvchi kabi darajalarda ko’rinadi.

4. BOLALAR IQTIDORI VA YOSHLAR ISTE’DODINI RIVOJLANTIRISH OMILLARI

Psixologiya fan sifatida yangi bo’lishiga qaramay, uning tarkibi doimo insonlarni qiziqtirib kelgan. Chunki, psixologiya – bu bizning hayotimiz va u qar doim, qar qanday, qar qaerda biz bilan. Shuning uchun fanni turli muammolari yuzasidan oz bo’lsa qam aniq yondoshuvlar bordir. Bu yerda, iqtidor muammosi qam chetda qolmaydi. Bundan bir necha 10 yil avval S.L.Rubinshteyn: "Iqtidorlikni o’rganuvchi ko’pgina ishlar mavjud. Biroq, olingan natijalar bu ishga sarflangan vaqtni oqlamaydi. Bu ko’pgina tadqiqotlarning noto’g‘ri ekani va ularda qo’llanilgan metodikalarning qoniqarsiziligi bilan tushuntiriladi", deb yozadi. O’tgan ko’p yillar mobaynida ushbu muammo yuzasidan ko’pgina nazariyalar yaratildi. Muammoning dolzarbligi va aqamiyati shundaki, iqtidorli bolalar bilan

"oddiy" bolalar singari emas, ulardan farqli ravishda ishlash lozim-ki, bu ulardagi qobiliyatlarni yanada rivojlanishi bilan boqliq bo’lsin. P.V.Tyulenev iqtidorli bolalar muammosini dolzarb ekanini aniq ko’rsatib bergan: ". . . ushbu muammoni qal qilish bolaning kelajagini va oilaning baxtini belgilab beradi. Ota-onalar haqiqatni bilishini istamaydi va u berkitilgan bo’lishiga qaramay ular haqiqatni bilishlari zarur". Iqtidoni aniqlashdan maqsad iqtidorlilikning keltirib chiqaruvchi omillarini o’rganish, iqtidorli bolalarning psixologik, shaxsiy xususiyatlarini o’rganish qamda iqtidorli bolalar bilan ishlashning yo’l yo’riq va vositalarini egallash. Iqtidorli bolalar va ularning psixologik xususiyatlari, qobiliyat, iqtidor, talant tushunchalari haqida ma'lumotlar zaqirasini berish hamda ularni shaxsda shakllanishi borasida nazariy va amaliy bilimlar berish lozim.

Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar bilan ishlash metodikasi quyidagilarni inobatga oladi:

• 
  qobiliyat tushunchasini mazmunini qamda uni shaxsda shakllanishi qaqida bilimlar zaqirasiga ega bo’lish; qobiliyat, talant, iqtidor tushunchalarini mazmunini bilish;
  
• 
  bolalar iqtidori qaqidagi nazariyalarni o’rganish;
  
• 
  iqtidorli bolalarni psixologik xususiyatlarini borasidagi nazariy va amaliy bilimlarga ega bo’lish;
  
• 
  iqtidorilikni kelib chiqishiga ta'sir etuvchi omillarni qaqida ma'lumotlarga ega bo’lish;
  
• 
  iqtidorli bolalar bilan ishlashning yo’l-yo’riq, usul va vositalarini egallash.
  

Iqtidorli bolalar bilan ishlashda psixologlar iqtidorning tuzilishini belgilaydigan asosiy omillarni bilishlari lozim. Bular quyidagilar:

• 
  umumiy intellektual yoki aqliy qobiliyatlarning yuqori darajasi;
  
• 
  bilish motivining dominantligi — boshqa motiv turlaridan ustunligi;
  
• 
  yangi predmetlar, vazifalar, voqea-hodisalarga duch kelganda, muammoni qо‘yilishi va yechimini topishda ijodiy faollikning namoyon bо‘lishi.
  

Iqtidorning erta namoyon bо‘lishi ikki yoshdan olti yoshgacha kuzatiladi.

Bunday bolalar ikki-uch yoshdan о‘qishga intiladilar, uch-tо‘rt yoshda о‘qishni va

sanashni biladilar, besh-olti yoshda sо‘zlarni va uncha katta bо‘lmagan jumlalarni yoza oladilar. Maktabgacha yosh davrida iqtidorli bolalar boshqalardan intellektning rivojlanish darajasi bilan ajralib turadilar. О‘zlarining juda faolligi, kо‘plab savol berishlari, qiziquvchanligi, kattalardan oladigan ma’lumotni oson eslab qolishi va qayta aytib bera olishi bilan birga, boy tasavvurga egadirlar. Iqtidorli bolalar kо‘p hollarda turli hisob-kitoblarga qiziqadilar, she’r yoki ertaklar tо‘qiydilar, musiqa asboblarini chaladilar, shaxmat о‘ynaydilar, rasm chizadilar, qо‘shiq aytadilar va raqsga tushadilar. Yetti yoshdan о‘n yoshgacha bо‘lgan davrda bolalar kо‘p hollarda kolleksiya yig‘ishga (markalar, medallar, sevimli mul’tfil’m va kino qahramonlarining rasmlari va xok...), qog‘oz, yog‘och va boshqa materiallardan turli predmetlarning loyihalarini yasashga qiziqadilar. Iqtidorli bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha barcha noma’lum bо‘lgan narsalarga va yangiliklarga nisbatan mustaqil ravishda javob axtarishda faollik kо‘rsatib, kattalarga turli savollar beradilar. Bu savollarga berilgan javoblar orqali atrof olamni, voqea-hodisalarning sabab va oqibatlarining bog‘liqligini anglaydilar, shaxsiy hatti-harakatlarini ongli ravishda boshqara oladilar. 3-yoshli bolaga xos bо‘lgan hislatlar:

1. 
   Nutqi ma’no jihatidan bir-biriga bog‘langan sо‘zlardan iborat.
   
2. 
   О‘yinda rolga kiradi.
   
3. 
   Shar, olma va boshqa predmetlarni chiza oladi.
   
4. 
   О‘zi yechinib kiyina oladi.
   
5. 
   Kubiklarni bir-birining ustiga qо‘ya oladi.
   
6. 
   Tayanchsiz zinalardan о‘zi kо‘tarilib, tusha oladi.
   
7. 
   4 yoshli bolalar esa, о‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar.
   

Lekin, 4-5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek о‘zlari haqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar. О‘z-о‘zini anglash layoqati katta bog‘cha yoshida rivojlanib, avval u qanday bо‘lgani va kelajakda qanday bо‘lishini fikrlab kо‘rishga harakat qiladilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga kо‘ra, bu davrni 3 bosqichga

ajratish mumkin:

birinchi davr — 3- 4 yosh oralig‘ida bо‘lib, emotsional jihatdan о‘z-о‘zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘likdir;

ikkinchi davr — 4- 5 yoshni tashkil qilib, axloqiy о‘z-о‘zini boshqara olish bilan bog‘liq;

uchinchi davr esa, shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatlarini shakllanishi bilan tavsiflanadi.

Shuning uchun ham maktabgacha yoshidagi bola shaxsini tadqiq qilish juda murakkab jarayondir, chunki kо‘pgina shaxsni tadqiq qilish metodlari, katta yoshli odamlarga mо‘ljallangan va bolani о‘z-о‘zini tahlil qilish imkoniyatlariga asoslanmagan. Bundan tashqari psixodiagnostika yordamida о‘rganaladigan shaxs sifatlari maktabgacha tarbiya yoshida tо‘liq shakllanmagan va beqarordir. Bolalar psixodiagnostikasi ixtiyorida faqat maxsus proyektiv metodlar ya’ni bolani yutuqqa erishish motivlari va xavotirlanish holatlarini о‘rganish metodlari mavjuddir yoki shaxs sifatlarini baholashda ekspert metodlaridan foydalanish mumkin. Bunda bolani yaxshi biladigan kattalar, tarbiyachilar, ota-onalar ekspert sifatida maydonga chiqadilar. Faqat ana shunday tarzda bolani shaxs sifatlariga baho bera olish imkoniyatlariga ega bо‘lamiz. Bizga ma’lumki, intellektual testlar odamni aqliy faoliyatni rivojlanganlik darajasi va ularni alohida kognitiv protsesslarini (idrok diqqat, xayol, xotira, nutq) baholashda qо‘llaniladi. Quyida maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonlari, ijodiy (kreativ) qobiliyati hamda bolalarda faoliyatning biror sohasidagi iqtidorni aniqlash bо‘yicha bir qator testlar, shuningdek ushbu yoshdagi bolalarda bilish jarayonlarini rivojlantirish bо‘yicha mashg‘ulotlar hamda ota-onalar uchun maslahatlar taqdim etiladi.

Ayrim tajribalarda olingan bolalar haqida ma’lumotlarni beramiz.

Nikita-3 sinf o’quvchisi. Jismoniy rivojlangan mayda motorika va xarakat koordinasiyasi yaxshi rivojlangan, bola faol xarakatchan jismoniy mashqlari va sport oyinlarini yaxshi ko’radi. 3 yoshdan kontur ichidagi rasmlarni qirqadi va boyaydi. Bilish faolligi, nutq va intellekt rivojlangan: Nikita qiziquvchan yangilikni tez ilib oladi, "global" muammo va xodisalarga oid ko’p savollar beradi. Farosatli, mantiqiy fikirlaydi.

Nikitaning xotirasi yaxshi: u materiallarni eslab qoladi. Ixtiyorsiz diqqatning ko’lami keng. Bola darslarda biroz sabrsizroq, u darsdan tez chalqib do’stlari bilan suqbatlashib o’tirishi mumkin, lekin bu uning o’zlashtirishi yuqori darajada. Bolaning nutqi boy va yaxshi rivojlangan. Ko’p hikoyalar oylab topadi. So’z oyiniga usta. Nikita turli shahar va tuman olimpiadalarining doimiy ishtirokchisidir. Maktabning kuchli o’quvchilaridan biri. Nikita rasm chizishga qiziqadi. Artistik qobiliyatga ega turli badiiy tanlovlarda ishtirok etishni yaxshi ko’radi. Shahar qo’shiqlar ko’rik tanlovining qolibidir. Nikita mexribon, yumshoq ko’ngil, lekin ayrim vaqtlarda qaysar va o’z aytganini qilishga moyil. Ba'zida odamovi bo’lib xafa qilganlar bilan gaplashmaslik mumkin, lekin tez unutadi, muloqatchan. Kichik guruqlarda vaziyatga boqliq lider bo’lishi mumkin. Odamlar bilan tez chiqishadi va ularning iltimosini yerda qoldirmaydi. qaqiqatparvar o’zining noto’qri qarakatlari uchun uyat qissini tuyadi. Musiqani sevadi, yaxshi kuylaydi. Nikitaning oilasi to’liq-u yolg‘iz farzand. Ota-onasi, buvi-buvasi bola tarbiyasiga ko’p vaqt ajratadi. Ular Nikitani qadrlashadi uning qiziqish va extiyojlariga e'tiborli bo’lib, unga yangi narsalar o’rgatishga intiladilar. Yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlar turli tomonli qiziqishlar xos bo’lgan uyqun tipda rivojlangan iqtidorli bolalarga xosdir. Shu bilan birga ular turli soqalarda muvofaqqiyatga erisha oladilar.

Evgeniya - 2 sinf o’quvchisi. Jenya juda harakatchan harakat qilishni yaxshi ko’radi. Gimnastika, raqs bilan shuqullanadi. Kam kasal bo’ladi. Mayda motorika va "qo’l va ko’z" ning motor koordinasiyasi yaxshi rivojlangan. U kuzatuvchanlik va ta'sirchan, yangi ma'lumotlarni qiyinchiliksiz oson o’zlashtiradi. Bilish faolligi yuqori darajada qar bir voqeani mazmunini tushunishga intiladi. Uni murakkab axloqiy muammolar qiziqtiradi: o’lim va hayot yaxshilik va yomonlik, bolalarning tug‘ilishi va bular. qizaloqni tabiiy qiziqtiradi, ya'ni: u yoki bu narsalar nimadan va qanday qilinadi degan muammo qiziqtiradi. Barcha savollariga u kitob va kattalardan javob qidiradi. Jenya barcha ma'lumotlarni o’zida sinab ko’rishga intiladi. Uning xotirasi juda yaxshi bir marta eshitgan narsasini bir qancha vaqtdan so’ng qam o’zgarishisiz qaytarib aytib-berish mumkin. Qizcha test ko’rinishidagi

topshiriqlarni ham muvofaqqiyatli bajaradi. Jenyaning nutqi yaxshi rivojlangan: lug‘ati boy, nuqtada murakkab grammatik qurilishlarini qo’llaydi. Hikoyalari juda orginal va mustaqildir. Qizcha rasm chizishga qiziqadi, uning ishlari orginal va qiziqarlidir. Jenya hikoyalar yozishni, she'r yozishni yaxshi ko’radi. Jenyaning umumiy o’zlashtirish ko’rsatkichi yuqori. U maktabda talantli pedagog qo’l ostida balet bilan shug‘ullandi, lotin Amerikasi raqs boyicha xalqaro bolalar musobaqasi g‘olibasidir. O’zining keyingi kasbiy faoliyatini faqatgina ijod bilan bog‘lamoqchi va kelajakda raqqoslar psixologiyasi bilan shuqullanib, musobaqalardagi raqqoslar juftligidagi stressga barqarorlik mavzusini tadqiq qilmoqchi. Ota-onasining fikricha, Jenya tarix bilan shug‘ullanishni o’z do’stlarining pozisiyalarini ko’rsatishni, dramalarda ishtirok etishni yaxshi ko’radi, uning muxlislari-bu ota- onasi va do’stlaridir. Qizaloq g‘ayrioddiy hikoyalar о‘ylab topishga usta. Artist, yaxshi raqs tushadi, xarakatchan musiqani sevadi. Bolalar va kattalar bilan muloqatchan. Oyinlarga beriluvchan. Hamma narsani birinchi va eng yaxshi qilishga intiladi. Unga birinchi bo’lish yoqadi. U bolalarni tashkillashtira oladi. Hamma u bilan oynagisi keladi, uning do’stlari juda ko’p uni lider deb tan olishadi. Jenya tipik ekstrovertdir. Jenyaning adolatparvarligi va uni yonida boshqalarni xafa qilishlariga chidab tura olmasligi boshqa bolalarga juda yoqadi. Onasining aytishicha Jenya juda yumshoq ko’ngil va tez yiqlab yuborishi mumkin. Jenya o’ziga ishongan, o’zini sevuvchi, unga yo’naltirilgan maqtovlarni qadrlovchi qizdir. Jenyaning oilasi to’liq ta'minlangan, maqbul oila oyda qizaloq uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Yuqorida keltirilganlardan ko’rinib turibdiki, maxsus-kreativ tipdagi iqtidorli bolalarda ularning maxsus qobiliyatlari yaqqol ko’zga tashlanadi.

Evgeniy-1 sinf o’quvchisi. Tanaffus va jismoniy tarbiya darsida Jenya faol emas. U sinfdagi sport musobaqalariga qiziqmaydigan o’quvchilardandir. Jenyada mayda motorika yaxshi rivojlangan: daftarga tartib bilan yozadi, meqnat darslarida uning ishlari eng chiroylisi bo’ladi, asosiysi-o’qituvchilarning ta'kidlashicha topshiriqlarni aniq bajaradi. Jenyaning nutqi yaxshi rivojlanmagan, u yoshligida ayrim qarflarni ayta olmaganligi sababli, qozirgacha nutqida nuqsonini qiyinchilik bilan o’zlashtiradi. Uni qiziqtiradigan yagona ish-maktab mashqulotlaridir. U turli

o’quv topshiriqlarini sinchkovlik bilan bajaradi. U daftarga tartib bilan, chiroyli qilib yozadi, daftar xoshiyalariga aqamiyat beradi. O’qish darslarida uning og‘zaki mantiqiy javoblari ajralib turadi. Matematika darslarida "topshiritqlarni o’qiy oladi" qolaversa zaruriy ma'lumotlarni anglab, ajratib oladi: u ayrim qolatlarni isbotlab o’zini tekshirishni yaxshi ko’radi; matematik operasiyalarni boshqalardan yaxshiroq tushunadi. Maktabda rasm darslarida yaxshi rasm chizadi, lekin uyda rasm chizish bilan shuqullanmaydi. Maktab dasturini o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan narsalarnigina o’qiydi. O’g‘il bola samimiy, lekin muloqatchan emas. U o’z yaqinlariga kam e'tibor qaratadi. Maktabda ko’proq darslar bilan band bo’ladi.

Kam hollarda u darsda to’polon qilishi mumkin va pedagoglardan biri bunga e'tibor bersa xayron bo’ladi. U sinfdagi eng bosiq va namunali o’quvchi emas.

Oilasi noto’liq ota-onasi 5-yil avval ajrashishganiga qaramay bir xonadonda yashab bir-biriga yaxshi munosabatda bo’ladilar. Onasi o’g‘lining rivojlanishi uchun barcha moddiy sharoitlarni yaratishga intiladi: uyda kitoblar rivojlantiruvchi oyinlar diafilmlar kolleksiyasi ko’p. Uyda it bor lekin Jenya unga kam vaqt ajratadi. Keltirilgan misoldan ko’rinib turibdiki, differensiallashmagan tipdagi iqtidorga ega bo’lgan bolalarda intellekt va kreativlikning o’rtacha taraqqiyoti kuzatiladi. Psixodiagnostika metodlari har bir shaxs, ayniqsa o’qituvchi iqtidorli bola qaqida tushunchaga egadir bu tasavvurlarni shakllanishiga bizning turli bolalar bilan muloqotda bo’lishimiz, ularni kuzatishimiz va o’zaro qiyoslashimiz asos bo’lib xizmat qiladi. Lekin, bu tasavvurlar sub'ektivlikdan yiroq emas. qolaversa, iqtidorlilik qaqidagi tasavvurlar jamiyat eqtiyojiga boqliq qolda o’zgarib turadi. Turli tarixiy davrlarda iqtidorlilikning turli ko’rinishlari bo’lgan: qadimda jangovor qobiliyatlar qadrlangan. O’rta asrlarda qarb falsafasida mantiqiy fikrlovchi e'zozlangan bo’lsa, bizning davrimizda muammoni qal qilishda yangilikka, noan'anaviylikka intilish qayotiy chigalliklarni yecha olish qobiliyati tushuniladi. Agar biz 4 yoshli bolani mustaqil kitob o’qiyotganini, 5 yoshli bolani mashinkada o’zining hikoyalarini terayotganini, 9 yoshli bolani oliy matematika tenglamalarini yechayotganini ko’rsak, ularning iqtidorliligiga shubqa qilmaymiz.

Shunday ekan diagnostika nima uchun kerakq Axir, qayratlarni isbotlash uchun emas-ku. Unutmaslik kerakki, boladagi iqtidorning namoyon bo’lishi uchun muayyan sharoit kerak va ular borasida eng muqimi - iqtidorni baqolay oladigan, ko’ra oladigan, uni namoyon qilishga yordam beradigan insondir. Bu ilk bolalik davridan muqim o’ringa egadir. Agar bola erta o’z tilida gapira boshlasa (gu-gu, ga-gu), qiziquvchan bo’lsa, muqitni faol o’rgansa, lekin bu intilishlar kengaymasa, to’xtab qolsa, bu odatda erta namoyon bo’lgan iqtidorning rivojlanmayotganidan dalolat beradi. Bunday qollar maktab yoshida qam kechishi mumkin. Demak, bola iqtidori qaqida gapirganda faqatgina faoliyat natijalariga u yoki bu soqadagi yutuqlariga qaramaslik kerak, chunki iqtidorli bolalarning o’z qobiliyatini namoyon qilish uchun imkon bo’lmagan bo’lishi mumkin. Shuning uchun qam iqtidorli bolalarni izlash, ularning individual yosh, shaxsiy xususiyatlarini psixodiagnostika qilish zarur. qar qanday soqa kabi psixodiagnostika qam yuqori malakani talab qiladi. qozirda psixodiagnostika maktab amaliyotiga keng kirib borayotganligi bois uning metod va yo’l-yo’riqlari bilan o’qituvchilar, ota-onalarni tanishtirib borish zarur. Psixodiagnostika lotina so’zdan olingan bo’lib, shaxs individual-psixologik xususiyatlarini o’rganish va o’lchash metodlarini ishlab chiquvchi soqasidir. Bunday metodlar qatoriga testlarni kiritish mumkin. dastlabki testlar bundan bir necha ming yillar ilgari qadimgi madaniyatda mashqur bo’lgan. qarbiy, zobit, devonbegi bo’lishga talabgor bo’lgan barcha testdan o’tkazilgan. Masalan, qadimgi indeyslarda katta ayiq yulduzidan "ikkitalik yulduzni" ko’ra olgan kishi ovchilik bilan shuqullanishi mumkin bo’lgan (ko’z o’tkirligiga test). qadimgi Xitoyda oliy davlat lavozimlarida ishlashga imtixon topshirayotganlarning qar biri she'r yozishni bilishi lozim bo’lgan (ijodiy qobiliyatlar testi). Turli sinovlar yordamida munosibini tanlash xalq ertaklarida qam o’z aksini topgan. Masalan K.Gossining mashqur ertagida malika Turandot o’ziga munosib qalliq tanlash uchun 3 ta topishmoq beradi. Biroq, psixodiagnostika mustaqil fan sifatida xorijda X1X-XX asrlarda tan olindi."Tafakkur operasiyalarini miqdor jiqatdan aniqlash"ga (F.Galton) urinishlarning boshlanishi psixodiagnostikada intellekt testlari bilan bir qatorda shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari, shaxslararo munosabatlarini

o’rganuvchi testlar kirib keldi. Parallel ravishda psixodiagnostikaning statistik apparati ishlab chiqildi: korreksion, faktorli, dispersion taqlillar va boshqalar XX asr o’rtalariga kelib qozirgi zamon testlari yaratildi. Kuzatish metodi.Iqtidorli bolalarga yondoshishida ularning individual xususiyatlarini kuzatishimiz qech narsaga erishib bo’lmaydi. Kuzatish metodining yutuqi shundaki u tabiiy sharoitlarda olib boriladi. Ob'ektni uni o’ziga bildirmasdan kuzatish mumkin.Ushbu metodning yuzaga kelishida M.Y.Basovning xizmatlari katta. U kuzatish ob'ektiga nisbatan munosabatga ko’ra kuzatuvning 3 tip ustanovkasini ajratgan: 1 tip ustanovka - kuzatuv jiddiy maqsad asosida amalga oshirilib, faqatgina zarur sifatlargina inobatga olinib, qolganlariga e'tibor qaratilmaydi. 2 tip ustanovka - kuzatuvchi avvaldan qabul qilingani nazardan qoli bo’lib, kuzatiluvchi haqida aniq ma'lumotga ega bo’lish. 3 tip ustanovka - qandaydir tayyorgarlik bo’lmaganda va ob'ekt diqqat markaziga kelish bilan kuzatuv boshlanadi. Keyin esa olingan natijalar asosida iqtidorli bolalarning dastlabki tavsifnomalari tuziladi. A.F.Lazurskiy ishlarida tavsifnomalarni rasmiylashtirishning 2 uslubini uchratish mumkin: ma'lum ketma-ketlik asosida ma'lumotlar tekshiruvi tuziladi, tavsifnoma oxirida - rezyume beriladi, tadqiqotchi avval keltirilgan sifatlarni emas, ayni vaziyatlarda yaqqol ko’ringan xislatlarni faktlar asosida isbotlab, ilgari surishi kerak.