O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti tarix fakulteti
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
48
XULOSA Totalitar tizim jarayonida o‘lkadagi madaniy – ma’rifiy ishlar e’tibordan chetda qolmadi. 20 – 30 - yillarda savodsizlikni tugatish, ta’lim – tarbiya ishlari astoydil qo‘lga olindi. 1941 yili O‘zbekistonda 5.504 maktab bo‘lib, ularda 42.000 o‘qituvchilar dars berdi, 1 mln. 315 ming o‘quvchi ta’lim oldi. Sanoat ishlab chiqarishining ishchi kadrlarga talabini qondirish uchun fabrika, zavodlar qoshida maxsus o‘quv yurtlari ochildi. O‘rta Osiyoda oliy ta’limning beshigi, hozirgi O‘zbekiston Milliy Universiteti bir qancha oliy o‘quv yurtlariga asos bo‘ldi, 1940 yili respublikada 30 ta oliy, 100ga yaqin o‘rta maxsus o‘quv yurtlari ishlab turdi. 1943 yilda tashkil etilgan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi (O‘z FA) respublikada ilm – fanning markazi bo‘lib qoldi. 1945 – 1985 yillarda ko‘plab yangi ilmiy – tadqiqot institutlari, laboratoriyalar, ilmiy markazlar tashkil etildi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi va uning ilmiy tekshirish institutlarida fanning turli sohalari: ayniqsa kimyo, fizika, elektronika, tarix, arxeologiya va boshqa fanlar rivojlandi. 80 – yillarning boshlariga kelib akademiya tarkibida Qoraqalpog‘iston ASSR filiali va 35 ilmiy tadqiqot muassasalari faoliyat ko‘rsatdi. 38 ming ilmiy xodim, shu jumladan, 1215 fan doktori, 15664 fan nomzodi fanning turli sohalarida tadqiqot ishlari olib bordi. Respublikada madaniy – oqartuv muassasalarining soni 20 – 30 - yillarda ortib bordi. Achinarlisi shundaki, respublikada ta’lim – tarbiya, madaniy – ma’rifiy ishlar «SHaklan milliy, mazmunan sotsialistik» shiori ostida olib borildiki, asl maqsad «baynalmilalchilik» niqobi bilan pardalanib, o‘lkaga rus madaniyatini, ularning turmush tarzini tarqatishdan iborat bo‘ldi. 1938 yil 19 martda O‘zbekiston rahbariyati milliy maktablarda majburan rus tilini o‘qitish to‘g‘risida qaror qabul qildi. O‘qishlar va idoralarda ish yuritishlar 1929 yildan boshlab lotin, 1940 yildan boshlab kirill alifbosida olib boriladigan bo‘ldi. Bularning oqibatida ko‘p asrlar davomida arab alifbosida yaratilgan tariximiz, madaniyatimizni o‘rganishdan respublikaning tub aholisi mahrum bo‘ldi. 1927 yili o‘tkazilgan «Hujum» harakati
49
oqibatida o‘zbek xotin – qizlari jahon taraqqiyotiga tortilgan holda, ikkinchi tomondan, ular industriyalashtirish girdobiga keng jalb qilinib, o‘zlarining tabiiy burchlarini bajarish hamda SHarqona fazilatlaridan mahrum bo‘ldilar. Madaniy – ma’rifiy muassasalar kompartiyaning g‘oyalarini, sotsialistik mafkurani omma o‘rtasida keng tarqatish yuzasidan faol ishlar olib bordi. Fashizmga qarshi urush yillari izdan chiqqan ta’lim – tarbiya ishlari, madaniy – oqartuv muassasalari urushdan keyingi yillarda qayta tiklandi va kengaytirildi. 1970 yili respublikada 2977 ta klub muassasalari, 5822 ta kutubxonalar, 26 ta muzey, 3988 ta kinoqurilmalar ishlab turdi. Lekin, amalda bu muassasalarning bir qismi statistik axborotlarda oshirib ko‘rsatilgan, boshqa qismi har xil sabablarga ko‘ra qoniqarsiz bo‘lib, moliyaviy yordamga muhtoj, ayniqsa, qishloq joylarda tashlandiq ahvolda edi. Qanday bo‘lmasin bu muassasalar marksizm – leninizm soxta g‘oyalarini, sotsialistik qurilish amaliyotini tashviqot – targ‘ibot qilishning quroli bo‘lib xizmat qildi. Urushdan keyin majburiy 7 yillik, 1959 yildan 8 yillik, 1970 yildan boshlab 10 yillik ta’lim amalga oshirila boshlanadi. 1980 yillarda o‘rta va oliy ta’lim tarmoqlari kengayib bordi. 1990 yil O‘zbekistonda maktablar soni 9.000 ga etdi, lekin ulardan 1.700 tasi ayanchli ahvolda bo‘lib, mukammal ta’mirlashni talab qilar edi. 1978 – 1979 - o‘quv yilida respublikada 43 ta oliy o‘quv yurti bo‘lib, bularning kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlarida 26.000 talabalar o‘qidi. Respublika Fanlar Akademiyasida ilmiy – tadqiqot institutlarining safi kengayib, ularda yirik olimlar ilmiy izlanish ishlarini olib bordilar. Talabalar, oliy ma’lumotli mutaxassislar, ilmiy xodimlarning soni jihatdan 10.000 kishiga hisoblaganda, O‘zbekiston ilg‘or mamlakatlar qatorida tursa ham kadrlar tayyorlash tizimida qo‘pol nuqsonlar bor edi. Oliy o‘quv yurtlariga viloyatlardan qat’iyan reja asosida qabul qilish: qanday o‘qimasin, ularni bitirtirib chiqarish natijasida ko‘pincha malakasi etarli bo‘lmagan mutaxassislarga diplom berishga to‘g‘ri keldi. Ta’lim – tarbiya, ilmiy – tadqiqot ishlarining miqdoriy ko‘rsatkichlari qanchalik yuqori bo‘lmasin, ular Markazga qaramligi sababli o‘zlarining ish
50
faoliyatida kompartiya mafkuraviy tazyiqidan chetga chiqolmadilar. O‘quv dasturlari, ayniqsa ijtimoiy fanlar haddan tashqari siyosatlashtirildi. O‘tmishda dunyoga mashhur bo‘lgan, jahon fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan ajdodlarimiz nomi esga olinmadi, millatimizning boy tarixi va adabiyoti o‘qitilmadi. CHunki, maktab, oliy ta’lim tizimining asl maqsadi O‘zbekiston misolida butun jahonga sovet davlati milliy siyosatining tantanasini ko‘rsatishdan boshqa hech narsa emas edi. Bu tizim respublikaning Markazga qaramligini yana ham kuchaytirdi
|