O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti tarix fakulteti
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abdulla Oripov
- Erkin Vohidovdir (1936)
- Omon Matjonning (1943)
|
Sodiqov Obid Sodiqovich edi. Uning rahbarligida Toshkent davlat universitetida
o’simliklar kimyosi kafedrasi (1946), Paxta sellyulozasi kimyosi va texnologiyasi institutida g’o’za kimyosi laboratoriyasi (1954) ToshDUda tabiiy birikmalar kimyosi muammolari laboratoriyasi tashkil etildi. Bu laboratoriyalarda g’o’za tarkibidagi moddalar, O’rta Osiyo yovvoyi o’simliklari tarkibidagi alkoloidlarni
34
muxofaza qilish sohasidagi katta ilmiy muammolar hal etildi. Alloma rahbarligida O’rta Osiyodagi alkoloidli o’simliklar tekshirilib, 100 dan ortiq alkoloid ajratib olindi, shulardan 70tasi yangi alkoloid bo’lib, ko’pchiligining tuzilishi va konformatsiyasi aniqlandi. G`o’za bargi, chigiti, qobig’i, guli va g’o’zapoyadan turli yuqori molekulali uglevodorodlar, spirtlar, sterinlar, triterpenlar, uglevodlar, shuningdek A, E, R, G` kabi vitaminlar ajratib olindi. Ptakon kislota olishning arzon usuli ishlab chiqilishi sun'iy jun (nitron) olish sanoatining rivojlanishiga muhim hissa qo’shdi. Akademik Sodiqov o’z shogirdlari bilan bir qancha tabiiy birikmalar: alkoloidlar, polifenollar, yog’ kislotalari, uglevodorodlar, fosfatidlar va boshqalarni o’rganishda katta yutuqlarga erishdi. Ayniqsa, g’o’za tarkibidagi moddalar kimyosi va stereokimyosini o’rganishga katta e'tibor berildi. G`o’zadan 80 dan ortiq moddalar ajratib tekshirildi, bularning ko’pchiligi ilgari topilmagan yangi moddalar edi. Olimning deyarlik barcha ilmiy tadqiqotlari faqat nazariy jihatdan emas, balki xalq xo’jaligida ham katta ahamiyat kasb etdi. Limon, olma kislotalari ajratib olishning yangi va arzon usuli yaratilib, ishlab chiqarishga joriy qilindi. 1
Anabazis o’simligi alkoloidlarini ayrim-ayrim ajratib olish texnologiyasi ishlab chiqildi. Ilmiy ishlarning ob'ektlarini to’g’ri tanlash, ularga metodik jihatdan yondoshish, zamonaviy fizik-kimyoviy, kvant-kimyoviy usullarni qo’llash fizik, organik, biologik kimyo sohasida qator masalalarni hal qilishga yordam berdi. Bu kimyo fanining yangi sohasi-biorganik kimyo fanining vujudga kelishiga ma'lum hissa qo’shdi. Limon va olma kislotalari olish texnologiyasi sobiq Ittifoq davridagi Xalq Xo’jaligi Yutuqlari ko’rgazmasining oltin medalini olishga sazovar bo’lgan edi. Akademik Obid Sodiqov xalqaro ilmiy anjumanlarda O’zbekiston fani dovrug’ini taratgan olimlardan. U 1956 yilda GDR, 1958 yilda AQSh, 1959 yillarda Bratislava 1960 yil Frantsiya, 1964, 1967 yillarda Hindiston va boshqa erlarda uyushtirilgan konferentsiyalarda ma'ruzalar bilan chiqdi.
1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2- китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир М.Жўраев. -Т.: Шарқ, 2000 – Б.559
35
Akademik Sodiqov Obid Sodiqovich katta tashkilotchilik qobiliyatiga ham ega edi. U qariyib 20 yil davomida O’zbekiston Fanlar Akademiyasini boshqardi. Sovetlar hukumati 50-80 yillarda ham sotsialistik realizm bayrog’i ostida adabiyot vositasi orqali kommunistik firqa mafkurasini va buyuk rus millatchiligi g’oyasini ilgari surdi. Urushdan keyingi yillarda Kommunistik firqani, « buyuk rus xalqi»ni, sovetlar hukmronligini ko’klarga ko’tarib maqtash masalasi adabiyotning bosh va asosiy vazifasi edi. Shu boisdan ham bu davrda o’zbek ijodkorlaridan G`.G`ulom, K.Yashin, R.Fayziy, A.Muxtor, Uyg’un, H.G`ulom, A.Qahhor. Mirtemir va boshqalarning ijodida ushbu mavzu Markaziy o’rinni egallaydi. Jumladan G`afur G`ulom (1903-1966) «Mening partiyam», «Lenin chashmasi», «V.I.Leninga», «Partiyaga ming rahmat», «Istiqbol qo’shig’i» kabi she'rlarida Beruniy, Farobiy, Ibn Sino, Navoiy, Ulug’bekday buyuk zotlarning jahoniy ahamiyati Lenin tufayli sodir bo’lganligini yozadi. U Lenin tufayli O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohada olamshumul tarixiy zafarlar kuchdi, deb jar soladi. Holbuki, xalqimizning yuqorida nomlari tilgan olingan buyuk siymolarini hali Lenin dunyoga kelmasdan necha-necha asrlar ilgari ham jahon ahli bilar va qadrlar edi. Sovetlar hukumronligi yillarida O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohalarida erishgan muvaffaqiyatlari to’g’risida to’xtalmasa ham bo’ladi. G`ofur G`ulom I.Stalin shaxsiga sig’inishning bevosita guvohi bo’lgan va respublikada amalga oshirilgan qatag’onliklar, adolatsizliklar va nohaqliklarni o’z ko’zi bilan ko’rgan adiblardandir. U o’z millatining bir ijodkor vijdonli vakili sifatida shaxsga sig’inish yillarida bo’lib o’tgan dahshatli voqealarga munosabat bildirish o’rniga xalq jallodiga bag’ishlab, «Iosif Stalin» odasini va shuning singari o’nlab she'rlar bitdi. G`ofur G`ulom shu darajagacha borib etdiki, «Oktyabr, Partiya, Lenin va rus xalqi bo’lmasa, o’zbek xalqi uchun «rangu hid qayoqda» (Assalom»), deydi. Shu bilan bir qatorda uning «Vaqt», «Sog’inish» singari mag’zi to’q she'rlari ham maydonga kelgan edi. Xuddi shunday yo’nalish yozuvchi va dramaturg Komil Yashin ijodiga ham xosdir. U o’zining butun ongli ijodiy umrini Leninni, kompartiyani, sovetlar
36
tuzumini, rus xalqini maqtash, ularga madhiya va hamdu sanolar o’qishga sarfladi. Ayni zamonda xalqimizning o’tmishini rangsiz bo’yoqlarda ifodaladi, mulkdorlar, boylarni faqat bir tomonlama baholab ularni johil, savodsiz, xotinboz va maishiy buzuq kishilar timsolida yoritdi. K.Yashinning «Yo’lchi yulduz» (1957), «Inqilob tongi» (1974) va boshqa sahna asarlari bu fikrimizning yorqin dalilidir. Sovetlar hukumronligi davridagi g’oyatda og’ir sharoitda ham xalq ijodkorlari degan yuksak nomga dog’ tushirmagan milliy manfaatga xiyonat qilmagan ulug’ adiblar, yozuvchi va shoirlar anchagina bo’lgan. Ular xalqimizning o’tmish tarixini, inqilobiy an'analari, sof sevgi muhabbat va milliy udumlarini badiiy ijod vositasi ila tarannum etganlar. Biz bu o’rinda Oybek, O.Yoqubov, Shuhrat, P.Qodirov, E.Vohidov, A.Oripov, Sh.Xolmirzaev, O’.Hoshimov, A.Ibrohimov, X.To’xtaboev, O.Matjon, M.Boboev, X.Davron, G.Nurullaeva va boshqa o’nlab yosh ijodkorlarni nazarda tutmoqdamiz. Ularning sa'y-harakatlari tufayli 50-80 yillarda bir qator to’la qonli badiiy jihatdan yuksak saviyadagi milliy ruh va g’urur bilan sug’orilgan ajoyib asarlar yaratildi. M.Ismoiliyning «Farg’ona tong otguncha», M.Shayxzodaning «Toshkentnoma» lirik poemasi, «Mirzo Ulug’bek» tragedik dramasi, A.Qahhorning «O’tmishdan ertaklar», «Tobutdan tovush», O.Yoqubovning «Diyonat», «Ulug’bek xazinasi» va «Qo’hna dunyo», P.Qodirovning «Yulduzli tunlar», «X.To’xtaboevning Kasoskorning oltin boshi», O’.Xoshimovning «Bahor qaytmaydi», «Nur borki soya bor», Sh.Xolimirzaevning «Qora kamar», I.Sultonning «Imon», X.G`ulomning «Toshbolta oshiq», A.Oripovning «Hakim va ajal», O.Matjonning «Beruniy», «Pahlavon Mahmud», E.Vohidovning «Oltin devor», va boshqa o’nlab asarlari ana shular jumlasiga kiradi. Bu asarlar xalqimizga badiiy zavq-shavq bag’ishlabgina qolmasdan, ularga juda katta ma'naviy ozuqa ham beradi, yoshlarimiz ongida xalqimizning o’tmish tarixi bilan, ulug’ bobokalon avlod-ajdodlarimiz bilan faxrlanish va g’ururlanish his-tuyg’usini shakillantiradi hamda ona vatanga mehr-muhabbatni yanada jo’sh urushiga ko’maklashadi. 1
1 Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010, – B. 407-408. 37
70-80 yillarda badiiy ijodning she'rxonlik va g’azalxonlik yo’nalishida ham buyuk qobiliyat egalari etishib chiqdi. Oybek, M.Shayxzoda singari qalam sohibalarining ijodlariga yangi mazmun va sayqal bergan A.Oripov, E.Vohidov, O.Matjon, Rauf Parfi, X.Davron, Azim Suyun, Gulchehra Nurillaeva va boshqalar o’z she'rlarida Vatan va xalqqa sadoqatni, mehnatni ulug’lab, sof sevgi va muhabbatni tarannum etdilar. Jumladan Maqsud Shayxzoda Vatanni, yurtni ulug’lab uning go’zalligini va buyukligini kuylab: Bu yurtning o’g’liman, onamdir o’lkam, Bu yurtga eng so’lim qofiya-ko’klam. Shunchalik pokiza, shunchalik ko’rkam, Unga qancha sochsak she'rda gul-kam, degan edi «Yurtim» she'rida. 60-80 yillarda o’zbek she'riyatida porlagan yulduzlardan biri Abdulla Oripov (1941) bo’ldi. Uning birinchi she'rlar to’plami 1965 yilda «Mitti yulduz» nomi bilan paydo bo’ldi. Shundan so’ng, shoirning «Ko’zlarim yo’lingda!» (1967), «Onajon», (1969), «Ruhim» (1971), «O’zbekiston», «Qasida» (1972), «Xotirot», «Yurtim shamoli» (1974), «Hayrat» (1979), «Hakim va ajal» (1980), «Najot qal'asi» (1981), «Yillar armoni» (1983) va boshqa she'rlar to’plamlari bosilib chiqdi. A.Oripov tom ma'noda xalq shoiri sifatida nom chiqardi va tanildi. U el, millat, yurt dardi, tashvishi bilan yondi va ijod qildi. Biz Abdulla Oripov badiiy faoliyatini ko’zdan kechirar ekanmiz, uning betakror ijodiy barkamolligi xalqi bilan, millati va yurti taqdiri bilan hamnafas rivojlanib borganligini va tobora teranlashganining guvohi bo’lamiz. Shoir eng og’ir qatag’onlik yillarida ham xalqqa bor gapni, rostini aytishdan qo’rqmadi. Agar u «Toqat» she'rida: Bozordan tutoqib qaytar uyga chol, Go’sht qayda? Yog’ qani? Va'da so’zdami? Kampiri xo’rsinib yupatar darhol, -O’kingmang, taqchillik faqat bizdami?! desa, bir to’rtligida: Ho’kizning bo’yniga taqsang taqinchoq,
38
Tomosha ahliga bo’lgan ovunchoq. Sen odam shaklida yurgan bir govsan, Hayf senga na nishon, oddiy bir munchoq, deydi. O’zining vatanparvar, elparvar va ayni paytda sof sevgi va muxabbatini tarannum etuvchi serqirra lirik ijodi bilan xalq hurmatiga sazovar bo’lgan g’azalnafis shoirlardan biri Erkin Vohidovdir (1936). Shoirda she'riyatga havas juda erta, o’n besh yoshlardan boshlab uyg’ongan. 1990 yilga qadar Erkin Vohidovning o’ndan ortiq she'riy va dostonlar to’plamlari matbuot yuzini ko’rdi. Bular: «Tong nafasi», (1961), «Qo’shiqlarim sizga» (1962), «Yurak va aql» (19630, «Mening yulduzim» (1964), «Nido» (1965), «Lirika» (1965), «Palatkada yozilgan doston» (1967), «Yoshlik devoni» (1969), «Chirog’bon» (1970), «Dostonlar» (1973), «Hozirgi yoshlar» (1971), «Muxabbat», «Tirik sayyoralar» (1980), «Sharqiy qirg’oq» (1982), ikki jildlik saylanma-«Muxabbatnoma» va «Sadoqatnoma» (1986), «Shoiru she'ru shuur» (1989) va «Kuy avjida uzilmasin tor» kabilar xalqimizning eng sevib o’qiladigan asarlariga aylandi. 1946—1985 yillar orasida o‘zbek adabiyoti o‘z taraqqiyoti- ning murakkab va turli bosqichlardan iborat davrini bosib o‘tdi. Bular Ikkinchi jahon urushidan keyingi tiklanish yillarini (1945—1956); Stalin shaxsining fosh etilishi va xrushchevcha «iliqlik» yillarini (1956—1964); «Rivojlangan sotsializm» g‘oyasi olg‘a surilgan yillarni (1964—1985) o‘z ichiga olgan va har uchala bosqich shu yillarda ro‘y bergan ijtimoiy voqealarga ko‘ra nomlangan bo‘lib, o‘zbek adabiyotining taraqqiyot yo‘li va tamoyillari ham shu davrda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ldi. O‘zbekiston adiblari urushdan keyingi mamlakatning haqiqiy ahvolini yaxlit bilganliklari uchun ham ayrim shoir- larning lirik she’rlarida ma’yusona ohanglar, yozuvchilarning ocherk va hikoyalarida mamlakat kechirayotgan qiyinchilik tas- viri yo‘q emas edi. Partiya 1946—1948 yillarda san’at va ada- biyotga oid bir necha qarorlar qabul qilib, yozuvchilarga voqe- liqsagi ijobiy ko‘rinishlar, kishilarning xursandchilik holat- lari va kayfiyatlari haqida asarlar yozish, sovet 39
voqeligi uchun tipik bo‘lmagan nuqsonlar va qiyinchilik tasviridan qochish, hayotni «gulgun» ranglar bilan aks ettirish vazifasi topshirildi. Urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston YOzuvchilar uyushma- siga rahbarlik qilgan va o‘z lavozimiga ko‘ra partiya da’vatiga «labbay» deb javob bergan Oybek 50-yillar arafasida «Oltin vodiydan shabadalar» romanini yozdi. Bu asar urush tufayli xo‘jaligi izdan chiqqan kolxoz hayotining ayrim manzaralarini aks ettirdi. Ammo roman nashr etilar-etilmas, taniqli munaqqid V.Zohidovning «SHarq yulduzi» jurnali (1950 yil, 11 son) va «Qizil O‘zbekiston» (1950 yil 10, 15, 17 dekabr sonlari) gazetasida tanqidiy maqolalari e’lon qilindi. O‘sha kezlarda sovetlar mamlakati bo‘ylab yangi qatag‘on pallasi boshlangan bo‘lib, SHayxzoda, Mirzakalon Ismoiliy, SHuhrat, Said Ahmad, SHukrullo singari yozuvchilarni «temir parda» orqasiga tashlashga ulgurilgan edi. Ana shunday sharoitda V.Zohidovning «Oltin vodiydan shabadalar» romanini har tomonlama yaroqsizga chiqargan maqolalari Oybek taqsirida fojiali rol o‘ynashi tabiiy edi. Urushdan keyingi davrda Abdulla Qahhorning «Qo‘shchinor chiroqlari», Rahmat Fayziyning «CHo‘lga bahor keldi», Parda Tursunning «O‘qituvchi», Ibrohim Rahimning «Hayot buloqla- ri», Oybekning «Nur qidirib» qissa va romanlari yaratilga- nini va o‘zbek adabiyotida bunday «mo‘l hosil» ilk marotaba bo‘lganini alohida qayd etish joizdir. To‘g‘ri, bu asarlarning birortasini «O‘tgan kunlar» (Abdulla Qodiriy) yoxud «Navoiy» (Oybek) bilan yonma-yon qo‘yish mumkin emas. Lekin yaqinyaqingacha o‘zbek adabiyotining nochor sohasi bo‘lib kelgan yirik nasrda miqdor o‘zgarishlari bo‘layotganining o‘ziyoq ijobiy hodisa edi.
SHe’riyatda esa G‘afur G‘ulomning «Vaqt», «Soginish», Oybekning «Raisa» singari mag‘zi to‘q she’rlari maydonga keldiki, ular ham, o‘z navbatida, she’riyatimizning ertasiga umid uyg‘otmay qo‘ymasdi. Ana shunday sharoitda kommunistlar partiyasining XX s’ezdi o‘tkazilib, unda Stalin shaxsining fosh etilishi sovetlar mamlakati tarixiga «xrushchevcha iliqlik yillari» deb kirgan yangi davr boshlandi. Bu davrning o‘ziga xos xususiyati shunda ko‘rindiki, N.S.Xrushchev, Stalin shaxsiga sig‘iiish davri il- latlarini fosh
40
etibgina qolmay, mamlakatda bir oz bo‘lsa-da, demokratik normalar tiklanishi, inson huquqlari muhofaza- lanishi va boshqa ijtimoiy muhim hodisalar ro‘y berishiga kafolat berdi. Qatag‘on etilgan yozuvchilarning tirik qolganla- ri ozodlikka chiqarilib, ular boshiga tushgan kulfatlar ham matbuot sahifalarida yoritila boshladi. Sovet jamiyatida o‘ta qiyinchilik bilan bo‘layotgan ba’zi ijtimoiy o‘zgarishlar ta’sirida Abdulla Qahhor 1967 yili, tavalludining 60 yilligiga bagishlangan yubiley kechasida nutq so‘zlab, «Men partiyaning oddiy soldata emas, balki ongli a’zosiman», degan so‘zlarni aytdi. Aslida, har bir insonning fuqarolik huquqlari zamirida yotgan bu haqiqat kommunistik partiyaning Uzbekistondagi rahbarlari nazarida partiyaga qarshi isyon shakkoklik edi. SHuning uchun ham ular Abdulla Qahhorga bo‘lgan munosabatlari ni keskin ravishda o‘zgartirdilar. Uning asarlari nashr va targ‘ib etilmay qo‘ydi. O‘sha kezlarda bosmadan chiqqan «YOshlar bilan suhbat» kitobi esa taqiqlandi. Umuman, siyosiy ta’qib va tahsid yana partiyaning san’at va adabiyotga bo‘lgan siyosatining asosiy belgilaridan biri sifatida qayta tiklandi. 20-yillar arafasida va keyin ham yashagan shoirlarning asosan Lenin, oktyabr va partiyani olqishlovchi she’rlaridan iborat «Tirik satrlar» almanaxida CHo‘lponning «xavfli» nomi tilga olingani uchun u kitob do‘konlaridan yi- gishtirib olindi. «O‘zbegim» qasidasini yozgani va butun bir xalqning milliy uygonishiga turtki bergani uchun Erkin Vo- hidov tahsid va tazyiqlar ostida qoldi. «Men endi kimga suyangayman, birinchi muhabbatim» degan satrlari bilan go‘yo partiyaning ulugvor rolidan ko‘z yumgani uchun Abdulla Ori- povning «Birinchi muhabbat» she’ri siyosiy xatodan iborat deb topildi. Uning o‘sha davr «ruhiga» to‘g‘ri kelmagan «Jannatga yo‘l» dramatik dostoni, butun umri davomida syyosiy nazorat ostida yashagan adib Maqsud SHayxzodaning so‘nggi «Abu Rayhon Beruniy» tarixiy tragediyasi sirli ravishda qo‘lyozma holida «yo‘qoldi». To‘g‘ri, Abdulla Oripovning asari keyinchalik qaytarib berildi. Ammo SHayxzodaning yo‘qolgan asari hanuzgacha topilgan emas. Sovet jamiyatidagi ijodkorni haqorat etuvchi ana shunday voqealar adabiyot va
41
san’atning shu davrdagi taraqqiyotiga monelik qilmay qolmagan, albatta. 60-yillarning boshlariga kelib o‘zbek yozuvchilari sotsialistik realizm «ochiq sistema»ga aylangandagina badiiy baquvvat asarlar berishiga ishongan edilar. SHuning uchun ham adabiyoti- mizning iste’dodli vakillari I.Brejnev tomonidan olga surilgan «rivojlangan sotsializm» g‘oyasini badiiy asarlari qatiga singdirishga ortiqcha ehtiyoj sezmadilar. Faqat III.Rashidov va V.Zohidovning publitsistik chiqishlaridagina bu «g‘oya» o‘z aksini topdi. SHuningdek, Asqad Muxtorning «Amu» va Ibrohim Rahimning «Oqibat» romanlaridagi Afg‘oniston voqealari va Rossiyaning noqoratuproq zonasidagi erlarning o‘zbek melioratorlari tomonidan o‘zlashtirilishi tasvirlan- gan lavhalarda bu g‘oyaning bevosita aks-sadosi eshitilib turdi.
60-yillarning ikkinchi yarmi va 70-yillarda yaratilgan o‘zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari mavjud tuzumga nisbatan muxolifat maqomida maydonga kelgan. SHuning uchun ham bu davrda yozilgan aksar asarlar hali o‘z qimmatini yo‘qotgan emas. 1
munosib o’rini bor. U 60-yillardan e'tiboran o’zining to’la qonli va teran she'riy ijodi bilan matbuotda ko’rina boshladi. Shoir Omon Matjon 1970 yilda «Ochiq derazalar». 1973 yilda «Karvon qo’ng’irog’i», 1977 yilda «Yonayotgan daraxt», 1979 yilda «Yarador chaqmoq», «Haqqush qichqirig’i», 1983 yilda «Seni yaxshi ko’raman», 1986 yilda «Gaplashadigan vaqtlar» va 1989 yilda chop etilgan «Ming bir yog’du» she'riy to’plam va dostonlar muallifidir. Omon Matjon asarlarining bosh mavzusi-Vatan, adolat, tenglik, tinchlik, muhabbat, hallollik va imondir. Xullas, tarixiy an'anaga ko’ra 1946-1990 yillarda ham o’zbek badiiy ijodiyotida qalam tebratgan va o’zining serqirra va sermazmun faoliyati bilan xalqimizning ma'naviy madaniyatiga munosib hissa qo’shgan ulug’ farzandalri behisob ko’p bo’lgan. 1993 yilda «Fan» nashriyotida S.Mirvalievning «o’zbek adiblari» (Ixcham adabiy portretlar) risolasi bosildi. Unda 123 ijodkor haqida
1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2- китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир М.Жўраев. -Т.: Шарқ, 2000 – Б.578-581
42
qimmatli ma'lumotlar beriladi, shundan 109 tasi 40-80 yillarda ham o’z ijodi bilan el va yurtga tanilgan ulug’ adiblar va mutafakkirlardir. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|