O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Argumentlar
– tezisning chinligini asoslash uchun keltirilgan hukmlar. 
Faktlarni qayd qiluvchi hukmlar, ta‟riflar, aksiomalar, teoremalar, 
qonunlar hamda boshqa empirik va nazariy umumlashmalar argumentlar 
bo„lib xizmat qiladi. Argument sifatida keltirilgan faktlar, albatta, o„zaro 
bog„langan va tezisning mohiyatiga aloqador bo„lishi lozim. 
Ta‟riflar ham chin hukmlar bo„lib, ulardan argument sifatida foydalanish 
mumkin. Masalan, “Harakat - bu har qanday o„zgarishdan iborat” degan 
ta‟rif chin hukmdir. 
Aksiomalar chinligi o„z-o„zidan ravshan bo„lgan, isbotlashni talab 
qilmaydigan fikrlardir. Inson tajribasida ko„p martalab takrorlanganligi 
uchun ham ularni isbotlash zarur emas. 
Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan bo„ladi, ularni hech 
ikkilanmasdan argument qilib olish mumkin. 
Demonstratsiya
– isbotlash usuli bo„lib, tezis bilan argumentlar 
o„rtasidagi mantiqiy aloqadan iborat. U xulosa chiqarish shaklida bo„ladi, 
ya‟ni tezis argumentlardan xulosa sifatida mantiqan keltirib chiqariladi. 
Tatbiq qilish usuliga qarab isbotlashning ikki turi mavjud: bevosita 
isbotlash, vositali isbotlash. Bevosita isbotlashda tezisning to„g„riligi 
to„g„ridan-to„g„ri avval isbotlangan argumentlar bilan asoslanadi, unda 
tezisga zid bo„lgan hukmlardan foydalanilmaydi.
Faraz qilaylik, bizga mana bunday tezisni isbotlash kerak bo„ldi: 
“Fan-texnika taraqqiyoti inson va jamiyat hayotiga salbiy ta‟sir 
ko„rsatadi”. 
Bu tezisni bir qator bizga ma‟lum dalillar bilan asoslab beramiz. 
Masalan, fan-texnika taraqqiyoti tufayli tabiatga keltirilgan zararlar, suv, 
havo, tuproq, dengiz, okeanlarning ifloslanishi, qurollanish poygasining 

---

58 
avj olishi, axborot vositalarining zararli ta‟sirlari va hokazo. Bu dalillardan 
tezisning to„g„riligi mantiqiy ravishda kelib chiqadi.
Lekin shunday hollar ham bo„ladiki, tezisning to„g„riligini isbotlovchi 
dalillar bir vaqt bo„lmay qoladi. Bunday holda tezisga zid bo„lgan 
hukmning xatoligini isbotlash zarur bo„ladi. Tezisga zid bo„lgan fikrning, 
ya‟ni antitezisning xatoligini aniqlash asosida tezisning to„g„riligi 
isbotlanadi. Isbotlashning bu usuli vositali isbotlash deb ataladi. Masalan, 
“Bilim va axloq jamiyat taraqqiyotining asosiy kuchidir” tezisini isbotlash 
uchun unga zid bo„lgan fikr – “Bilim va axloq jamiyat taraqqiyotining 
asosiy kuchi emas” antitezisi hosil qilamiz va uning noto„g„riligini 
isbotlash orqali tezisning to„g„riligini isbotlaymiz. 
Bahs, munozara yuritishning, chin fikrlarni isbotlay bilishning, xato 
fikrlarni rad etishning o„ziga xos qonun qoidalari mavjud. Bu qoidalarni bilish 
har bir insonga, shu jumladan talabalarga chin fikrni xato fikrdan ajrata bilish, 
to„g„ri tafakkurlash madaniyatini shakllantirish imkonini beradi. Isbotlash va 
rad etishning quyidagi qoidalari mavjud va bu qoidalar buzilganda mantiqiy 
xatoliklar kelib chiqadi: 
1-qoida. Tezis mantiqan aniq va ravshan bo„lishi kerak. Bu qoida buzilsa, 
isbotlash yoki rad etish o„zining aniq predmetiga ega bo„lmay qoladi. Aniq va 
ravshan ta‟riflanmagan tezisni isbot qilib bo„lmaydi. 
2-qoida. Tezis isbotlash yoki rad etishning boshidan oxirigacha 
o„zgartirilmasligi kerak. Bu qoida buzilsa “tezisni almashtirish” degan 
xato kelib chiqadi. Tezis ataylab yoki bilmasdan boshqa tezis bilan 
almashtiriladi. Tezis mazmunining toraytirilishi yoki kengaytirilishi ham 
bahs jarayonida tezisning o„zgarishiga olib keladi.
3-qoida. Tezisni asoslash uchun keltirilgan argumentlar haqiqiy, to„g„ri, 
isbotlangan bo„lishi va bir-biriga zid bo„lmasligi lozim. Chunki 
asoslarning xatoligidan tezisning xatoligi kelib chiqadi. Isbot jarayonida 
xato asoslardangina emas, isbotlanmagan asoslardan ham foydalanish 
mumkin emas.
4-qoida. Argumentlar tezisni asoslash uchun etarli bo„lishi kerak. Ayrim 
holatlarda isbotlash uchun keltirilgan dalillar to„g„ri bo„lib, lekin tezisni 
isbotlash uchun etarli bo„lmasligi mumkin. Bunday holatlarda ham tezis 
isbotlanmay qoladi.
5-qoida. Argumentlar tezisdan mustaqil holda chinligi isbotlangan 
hukmlar bo„lishi lozim. 
6-qoida. Tezis argumentlardan mantiqiy tarzda kelib chiqadigan xulosa 
bo„lishi lozim. Buning uchun isbotlash yoki rad etishda xulosa chiqarish 
qoidalariga rioya qilish zarur. 

---

59 
Birinchi va ikkinchi qoidalar tezisga, uchinchi, to„rtinchi va beshinchi 
qoidalar argumentlarga, oltinchi qoida esa demonstratsiyaga tegishli 
qoidalardir. 
Mantiqiy xatolar tafakkur qonunlarini buzish, xulosa chiqarish 
qoidalariga amal qilmaslik natijasida yuzaga keladi. Mantiq tarixida 
isbotlash jarayonida ataylab (qasddan) xatoga yo„l qo„yuvchilar sofistlar 
deb, ularning ta‟limoti esa sofizm (grek.-ayyorlik) deb ataladi. Fikr 
yuritish jarayonida bilmasdan mantiqiy xatoga yo„l qo„yilsa, paralogizm 
deyiladi. Chinligini ham, xatoligini ham birday isbotlash mumkin bo„lgan 
fikrlar esa, paradoks deb ataladi.