O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

JAMLASh - BELGILASh OLMOShLARI. Predmetning yig‘disini, to‘dasini bildirib ularni ayirib ta'kidlab ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra ularni ikki kichik gruppaga: jamlash va belgilash olmoshlarga ajratish mumkin. Birinchi gruppaga kiruvchi olmoshlar jamlashnigina ifodalasa, ikkinchi gruppaga kiruvchi olmoshlar esa predmetni kiman jamlash bilan birga ta'kidlab, aniqlab ham ko‘rsatadi.
1. Jamlash olmoshlariga hamma, bari, barcha, butun, yalpi so‘zlari kiradi.
Hamma olmoshi predmet va shaxslar to‘dasini ko‘rsatadi: Hammaning eti jimirlab ketdi (A. K.) Hamma olmoshi predmetlar belgisining jamini ko‘rsatib, gapda sifat xarakterida keladi: Bahorda o‘tkazilgan hamma nihollar ko‘karibdi.
X a m m a olmoshi uyushiq bo‘lakli gaplarda umumlashtiruvchi so‘z vazifasida keladi: Onam, opam, akam va men - h a m m a m i z dasturxon atrofida davra kurganmiz (O.).
B a r i , j a m i olmoshlari ham predmet va shaxslarning yigindisini ifodalaydi: Kizlarning b a r i s i shu erda. Kelganlarning j a m i s i un sakkizta.
B a r ch a olmoshi ko‘prok sifat harakterida qo‘llanib predmetning miqdoriga ko‘ra belgisini ifodalaydi: B a r ch a odamlar maydonga chiqdi.
B u t u n olmoshi ham miqdor ifodalaydi, lekin bu olmosh ifodalagan miqdor tushunchasi predmetga aloqador bo‘lmay, u haraktning miqdoriga ko‘ra belgisidir: Xali b u t u n qishloq uyquda. (U.).
Belgilash olmoshlaridan har so‘zi va uning bir qator so‘roq olmoshlari, shuningdek, narsa, bir kabi so‘zlar bilan qo‘shilishidan ham hosil bo‘ladi. Har olmoshi o‘zi yakka xolda qo‘llanib, predmetni sanab ko‘rsatish orqali uning belgisini ifodalaydi: Har qanaqa masala ko‘pchilikning rayiga xal etishi kerak. (A. K.)
Belgilash-jamlash olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki xil: tub (har, hamma, bari, butun, yalpi kabilar) va qo‘shma so‘z xoldia (har qancha, har nima, har bir kabilar) bo‘ladi.
Belgilash-jamlash olmoshlari gapda ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi xol bo‘lib keladi.
BO‘LIShSIZLIK OLMOShLARI. Bo‘lishsizlik olmoshlari so‘roq olmoshlariga yoki bir narsa so‘zlariga inkor ma'noli hech so‘zini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi va olmosh so‘z ifodalagan umumiy ma'noni inkor etadi: Hech, hech kim, hech nima, hech qaysi, hech bir, hech kachon, hech narsa va boshqalar. Misollarda ko‘rinyaptiki, bo‘lishsizlik olmoshlari tuzilishiga ko‘ra sodda va qo‘shma bo‘lar ekan. Bo‘lishsizlik olmoshlari qatnashgan gaplarda kesim har doim bo‘lishsiz formada bo‘ladi: Hech kim bormadi, hech kim gapirmadi.
Hech so‘zi vaqt, maxal so‘zlari bilan birikkanda paytga nisbatan inkorni ifodalaydi. Bitta gapda bir necha inkor ma'noli qo‘shma so‘z qatnashishi mumkin.
Bo‘lishsizlik olmoshlari gapda turli vazifada kela oladi.
GUMON OLMOShLARI. Noaniq predmetlar, belgilar va so‘zlovchisi noma'lum shaxslarga ishora qiluvchi olmoshlar gumon olmoshlari deb yuritiladi. Gumon olmoshlari, asosan, ot va sifat harakterida qo‘llanadi: Muxiddin allakimdan xursand bo‘lib chikib ketdi. (A. K.)
Gumon olmoshlari quyidagicha tuziladi:
So‘roq olmoshlariga alla- elementini qo‘shish bilan: allakim.
So‘roq olmoshlariga -dir morfemasini qo‘shishi bilan.
So‘roq olmoshlari oldidan bir so‘zini keltirish bilan: Bir nima dedingmi?
Jumlada ba'zan biror, biron, bir kun, ba'zi bir, birov, ba'zi so‘zlariga gumon olmoshi ma'nosini ifodalab keladi: Birov eshikni kokdi.
Gumon olmoshlaridan allaqanday, qandaydir so‘zlari shaxs ma'noli otlar oldidan kelganda nopisandlik, e'tiborsizlik, ahamiyat bermaslik kabi ma'nolarni ifodalashi mumkin: qandaydir bir Karimov degan vakil kelibdi.