O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

Hozirgi-kelasi zamon fe’li nutq so‘zlanib turgan paytda va undan keyin ro‘y beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu chigal tugunlarni o‘zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). YOshlikda zahmat chekib, ilm o‘rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy).
Hozirgi-kelasi zamon fe’li sof fe’l negiziga –a, -y ravishdosh qo‘shimchasini qo‘shish va tuslash bilan hosil qilinadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qiyman, boraman	-y, -a	-man	o‘qiymiz, boramiz	-y, -a	-k
II shaxs	o‘qiysan, borasan	-y, -a	-san	o‘qiysiz, borasiz	-y, -a	-ngiz
III shaxs	o‘qiydi, boradi	-y, -a	-di	o‘qiydilar, boradilar	-y, -a	-di(-lar)

Hozirgi zamon davom fe’li ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytda aniq davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng xalqimizning o‘z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).

SHaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shim-chasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qiyapman, o‘qimoqdaman, o‘qiyotibman	-yap, -moqda, -yotib	-man	o‘qiyapmiz, o‘qimoqdamiz, o‘qiyotibmiz	-yap, -moqda, -yotib	-miz
II shaxs	o‘qiyapsan, o‘qimoqdasan, o‘qiyotibsan	-yap, -moqda, -yotib	-san	o‘qiyapsiz, o‘qimoqdasiz, o‘qiyotibsiz	-yap, -moqda, -yotib	-siz
III shaxs	o‘qiyapti, o‘qimoqda, o‘qiyotibdi	-yap, -moqda, -yotib	-ti - -di	o‘qiyaptilar, o‘qimoqdalar, o‘qiyotibdilar	-yap, -moqda, -yotib	-ti(-lar) - -di(-lar)

SHuningdek, murakkab fe’l tarkibida qo‘llangan yot, yur, tur, o‘tir ko‘makchi fe’llarni tuslash bilan ham hozirgi zamon davom fe’li hosil qilinadi: o‘qib yotibman, o‘qib yuribman, o‘qib turibman, o‘qib o‘tiribman kabi.
Kelasi zamon
Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajarilish yoki bajarilmasligini ifodalaydi.
Kelasi zamon fe’li qo‘shimcha modal ma’nolariga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
1) kelasi zamon gumon fe’li; 2) kelasi zamon maqsad fe’li.
Kelasi zamon gumon fe’li ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajarilish-bajarilmasligi mo‘ljallanishini, taxmin qilinishini ifodalaydi. Masalan: Bugun havo ochiq bo‘lar (A.Q.)
Kelasi zamon gumon fe’li ba’zan hozirgi-kelasi zamon ma’nosida kelib, aniqlik, qat’iylik ma’nolarini ham ifodalaydi: Qadrlasang, qadring oshar, qadrsizdan hamma qochar (Maqol).
Kelasi zamon gumon fe’li sof fe’l negiziga –r(-ar) sifatdosh qo‘shimchasini qo‘shish va tuslash bilan shakllanadi:

SHaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shim-chasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qirman, borarman	-r, -ar	-man	o‘qirmiz, borarmiz	-r, -ar	-miz
II shaxs	o‘qirsan, borarsan	-r, -ar	-san	o‘qirsiz, borarsiz	-r, -ar	-siz
III shaxs	o‘qir, borar	-r, -ar	-	o‘qirlar, borarlar	-r, -ar	(-lar)

Kelasi zamon maqsad fe’li nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajarilishi maqsad qilib olingan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Men kuzdan boshlab o‘qishni davom ettirmoqchiman, so‘ngra qishloq xo‘jalik institutiga kirmoqchiman (SH.R.). Oho qora ko‘z deganda, u devordan oshadigan (O.).
Kelasi zamon maqsad fe’li sof fe’l negiziga -moqchi hamda fe’lning ravishdosh (-a, -y bilan shakllangan) shakliga –digan qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi:

SHaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shimchasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	SHaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qimoqchiman, o‘qiydiganman	-moqchi, -digan	-man	o‘qimoqchimiz, o‘qiydiganmiz	-moqchi, -digan	-miz
II shaxs	o‘qimoqchisan, o‘qiydigansan	-moqchi, -digan	-san	o‘qimoqchisiz, o‘qiydigansiz	-moqchi, -digan	-siz
III shaxs	o‘qimoqchi, o‘qiydigan	-moqchi, -digan	-	o‘qimoqchilar, o‘qiydiganlar	-moqchi, -digan	(-lar)

16-mavzuFE’LLARNING SHAXS-SON KATEGORIYASI
Reja:
1.Shaxs-son (yokituslovchi) affikslar.
2.Ularningturlari, ularningkullanishxususiyatlari.
Ish-harakat ma’lum bir grammatik shaxs tomonidan bajariladi (yoki bajarilmaydi). Grammatik shaxs so‘zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o‘zga (III shax syoki predmet) bo‘lishi mumkin.
Grammatik shaxs grammatik son (birlik yoki ko‘plik) bilan birgalikda ifodalanadi. Fe’llardagi bunday grammatik shaxs va son ma’nosi ma’lum bir grammatik ko‘rsatkichlar orqali ifodalanadi. Masalan: o‘qidim, o‘qisam, o‘qisang, o‘qiyapman, o‘qibman, o‘qiy fe’llari tarkibidagi –m, -man, -y qo‘shimchalari ish-harakatning I shaxs so‘zlovchi, ya’ni yakka shaxs tomonidan bajarilganini ko‘rsatsa; o‘qidik, o‘qisak, o‘qiyapmiz, o‘qibmiz, o‘qiylik fe’llari tarkibidagi –k, -miz, -ylik affikslari ish-harakatning I shaxs, lekin ko‘p so‘zlovchilar (shaxslar) tomonidan bajarilganini ifodalaydi.
Demak, ish-harakatning bajaruvchisi uch shaxs va 2 son tushunchalarini aks ettiruvchi affikslarni o‘z ichiga oladi. SHuning uchun ham bunday affikslar shaxs-son affikslar deb yuritiladi. Fe’llarning shaxs-son affikslari bilan o‘zgarishi esa tuslanish deyiladi. SHaxs-son affikslari tilshunoslikda tuslovchi affikslar deb ham yuritiladi.
O‘zbek tilida tuslovchi affikslar fe’l shakllariga turlicha ko‘rinishda qo‘shiladi. SHu jihatdan tuslovchi affikslar uch guruhga bo‘linadi.
1. Birinchi guruh tuslovchilar
Bu guruhga mansub tuslovchilar aniqlik va shart-istak maylidagi –di, -sa qo‘shimchalarini olgan sof fe’l negizidan so‘ng va edi to‘liqsiz fe’liga qo‘shiladi: keldi-m, keldi-ng, keldi; kelsa-k, kelsa-ng, kelsa(lar) kabi.
Fe’llarning birinchi guruh tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha:

SHaxs	Son
	Birlik	Ko‘plik
I	yozdim, yozsam, yozgan edim	zdik, yozsak, yozgan edik
II	yozding, yozsang, yozgan eding	yozdingiz, yozsangiz, yozgan edingiz
III	yozdi, yozsa, yozgan edi	yozdi(-lar), yozsa(-lar), yozgan edi(-lar)

2. Ikkinchi guruh tuslovchilar

Bu affikslar –b(-ib), -a(-y) qo‘shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo‘shimchasidan tashqari), shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe’l negizidan so‘ng qo‘shiladi. Mazkur guruhdagi tuslovchilar III shaxsdagina ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi, ya’ni birinchi xil ko‘rinishda –b(-ib), -a(-y) qo‘shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlar hamda –yap, -yotib bilan shakllangan fe’llar III shaxs birlikda –di (-ti), ko‘plikda –di(lar), -ti(lar) shaxs-son affikslari bilan shakllanadi.

Ikkinchi xil ko‘rinishda esa fe’lning sifatdosh shakllariga (-gan, -r(-ar), -digan, -vchi(-uvchi bilan hosil qilingan shakllariga), -moqda, -moqchi, -yotir bilan shakllangan fe’l negizlari, shuningdek, fe’llar ekan, emish to‘liqsiz fe’llari bilan birga qo‘llansa, III shaxsda shaxs ko‘rsatkichi shakllanmaydi (nol ko‘rsatkichli shaklda keladi).
Fe’llarning ikkinchi guruh (A.B ko‘rinishi) tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha:
«A» ko‘rinishi

Shaxs	Son
	Birlik	Ko‘plik
I	yozib-man, yozayotib-man, yoza-man yozyap-man	yozib-miz, yozayotib-miz, yoza-miz, yozyap –miz
II	yozib-san, yozayotib-san, yoza-san, yozyap -san	yozib-siz, yozayotib-siz, yoza-siz, yozyap –siz
III	yozib-di, yozayotib-di, yoza-di, yozyap -ti	yozibdilar, zayotibdilar, yozadilar, yozyaptilar

«B» ko‘rinishi

Shaxs	Son
	Birlik	Ko‘plik
I	yozgan-man, yozar-man, yozadigan-man, yozmoqda-man, yozmoqchi-man	yozgan-miz, yozar-miz, yozadigan-miz, yozmoqda-miz, yozmoqchi-miz
II	yozgan-san, yozar-san, yozadigan-san, yozmoqda-san, yozmoqchi-san	yozgan-siz, yozar-siz, yozadigan-siz, yozmoqda-siz, yozmoqchi-siz
III	yozgan, yozar, yozadigan, yozmoqda, yozmoqchi	yozgan-lar, yozar-lar, yozadigan-lar, yozmoqda-lar, yozmoqchi-lar