O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus

Issiqlikni saqlash, taqsimlash va iste‟mol quyi tizimi 
Isroilda quyosh energiyasidan foydalanishning eng ma‘lum misollaridan 
biri mamlakatning istalgan joyidagi uylar tomlarida о‗rnatilgan suv isitgichlari 
(boylerlar)dir. Maishiy ehtiyojdagi kо‗p uchraydigan qurilma 150 l sig‗imli 

---

40 
issiqlik о‗tkazmaydigan suv rezervuarlari va 2 m
2
maydondagi quyosh 
batareyasi yassi paneldan iborat. Batareya quyosh issiqlik energiyasini 
akkumulyatsiyalaydi va suvni isitadi, u esa nasossiz о‗zi oqib rezervuarga 
tushadi. Bunday tizimlarning о‗rtacha yillik samaradorligi tahminan 50% ni 
tashkil qiladi. Shu tariqa, bunday qurilma uning egasi yiliga tahminan (ya‘ni 
elektr energiyasi qiymatini hisobga olganda tegishli summani) tejash imkonini 
beradi. oddiy kunda qurilma boylerlar suv haroratini tahminan 30 
0
S ga kо‗tara 
oladi, ya‘ni suvni 50 
0
S haroratiga kadar isitadi. Amalda bu qurilma egasi 
yilning asosiy qismi davomida zahiradagi elektr isitgichdan (barcha boylerlarda 
u mavjud) foydalanmasligini anglatadi, chunki u yuvininsh uchun issiq suvni 
«tekin» ga oladi. Katta sig‗imli tizimlar (odatda nasoslar qо‗llaniladi) kо‗p 
kavatli binolar, ba‘zi seksiyalar, shuningdek mamlakatning kо‗plab sanoat 
korxonalarini suv bilan ta‘minlashda qо‗llaniladi. 
Isroil davlati issiq mamlakat deb hisoblansada, ayniqsa, kuddus va boshqa 
joylar, shu jumladan, Negev chо‗lidagi qish ancha sovuqdir. Biroq mamlakat 
iqlimi quyosh energiyasi yordamida turar joy binolarini passiv isitish juda 
mosdir. Bu yerda qishda quyosh energiyasi hisobiga issiqlikni saqlash mumkin 
bо‗lgan, turar joy uylarini loyihalash haqidagi sо‗z bormoqda. Bunda uylar 
salqin bо‗ladi qator mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan muqobil varianti 
quyosh kollektorlari, sirkulyatsiya, elektr nasoslari va issiqlik akkumulyatorlarni 
talab qiladigan quyosh energiyasi yordamida qattik isitish Isroil uchun iqtisodiy 
jihatdan samarasizdir, chunki mamlakatdagi qish mavsumi uzoq davom etmaydi. 
Passiv isitiladigan uning asosiy qismlariga-(1) bino issiqlikni yaxshi saqlaydigan 
qoplama borligi; (2) harorat о‗zgarishlarning oldini oladigan va tungi davrda 
issiqlik akkumulyatsiyasini ta‘minlaydigan yetarlicha termal massa mavjudligi; 
(3) janubga chiqadigan derazalarning yetarlicha maydonga egaligi. Salqin 
iqlimli joylardagi an‘anaviy «quyosh uyi» devorlarining tuzilishi quyidagicha 
bо‗lishi mumkin: 
10 sm qalinlikdagi shtukatura qatlami, keyin 10 smli beton qatlami 
(issiqlik akkumulyatsiyasini ta‘minlaydi), 5 sm li issiqlik saqlovchi qatlam 

---

41 
(penopoliuretan) va nihoyat mazkur mintaqada qabul qilingan issiqlik saqlovchi 
qatlamni himoyalash uchun bezovchi material. Tom uchun 10 smli issiqlik 
saqlaydigan penopoliuretan qatlami nazarda tutiladi; janubga qaragan derazalar 
umumiy maydoni uy-joy maydonining tahminan 15% ni tashqil qilishi kerak. 
Mamlakatning issiqroq joylarida derazalar maydoni tegishli ravishda 
kamaytirish mumkin. Barcha derazalar quyosh nurlarini tushishini cheklaydigan 
jalyuza yoki tо‗siqlarga ega bо‗lishi lozim. 
Quyosh energiyasidan foydalanishga mо‗ljallangan aralash isitish 
tizimlari, qishloq turar joy binolarini va qishloq xо‗jaligida ishlab chiqilgan. 
Obyektlarni issiqlik bilan ta‘minlashga mо‗ljallangan. Bunday tizimlarda 
asosan, quyosh energiyasidan issiqlik tashuvchi sifatida esa suvdan 
foydalaniladi. Bunday qurilmalarda yillik energiya sarfi 10% gacha kamayishi 
mumkin. 
Olmoniya olimlari tashqi devorlari va tomi yaltiroq issiqlik izolyatsiyasi 
bilan qoplangan, uning ostida yutuvchi modullar bilan jihozlangan binolarni 
isitish uchun quyosh energiyasidan foydalanish metodini ishlab chiqdilar. 
Modullar har qaysi qavatda bо‗ladi. Ularning yutadigan quyosh energiyasi yo 
susaytiruvchi yoki kuchaytiruvchi qurilmalarda foydalaniladi. Kuchaytiruvchi 
qurilmalarda barcha energiya yoki uning qismlari tegishli qavatdagi barcha 
modullarni birlashtiradigan qurilmaga uzatiladi. Yutish tizimining vazifasi 
nimadan iboratligiga muvofiq quyosh energiyani isitish uchun yoki ayrim 
xonalarni sovutish uchun susaytiruvchi yoki kuchaytiruvchi qurilmalar 
yordamida foydalaniladi. Shuningdek, tizim issiqlik akkumulyatori bilan ham 
jixozlangan. Absorberdan havoga issiqlik uzatish yuqori, energiyasi oz 
yо‗qotadigan va tannarhi uncha qimmat bо‗lmagan, quyosh kollektorlarini ham 
tavsiya qilinadi. Absorber bir necha qavatli ro‘zg‘or oynasidan iborat bо‗ladi. 
Uning har bir qismida yuqoridan tushayotgan nurlar absorbirlashadi, bir qismi 
esa о‗tqazib yuboriladi. Yuqori qatlamlari pastkilarini ajratib turadi, shu usulda 
uning issiqlik yо‗qotishini bartaraf qiladi. Oddiy ruzgor oynasidan 
foydalanilgani uchun kollektor arzonga tushadi. Bunday qurilma qishloq 

---

42 
xо‗jalik obyektlarida pichan va donni quritish uchun havoni isitishda keng 
qо‗llanilishi mumkin. 
Isitish va issiq suv bilan ta‘minlash quyosh issiqlik tizimi ham taklif 
qilinadi, unda egiluvchan materialdan yasalgan isitilgan suvni yig‗adigan asosi 
yoki bosh to‘plovchi tо‗ldirgich qattiq vannaga joylashtirilib, quyosh energiyasi 
kollektori quyosh qurilmasining birnchi konturiga ulangan. qurilmada bosh 
to‘plovchining ustida sistemadagi suvni tuldirib turish uchun idish, birinchi 
kontur bilan va isitish qanday issiq suv bilan ta‘minlovchi tizim binodan 
almashtirgich joylashtirilgan. Birinchi konturdagi suv sarfi bosh tо‗plovchidagi 
suv harorati bо‗yicha boshqariladi. 
Issiqlik 
uzatishning 
geliotizimlardan 
O‘zbekistonning 
janubiy 
viloyatlariga tegishli texnika iqtisodiy asoslarga muvofiq quyidagi holatlarda, 
qо‗llanilishini tavsiya qilishimiz mumkin: 
-mavsumiy issiqlik bilan ta‘minlash yoki yozgi vaqtda issiqlik 
is‘temolidan foydalanishning maksimal rejimida; 
-an‘anaviy issiqlik manbalari chiqariladigan energiyasi tannarxi yuqori 
bо‗lganda; 
-kelib tushadigan quyosh radiatsiyasi о‗rtacha yillik miqdori yuqori 
bо‗lganda va quyoshli -QEK qurilmasini joylashtirish uchun maydonchalar 
bо‗lganda va bino konstruksiyasida QEK soya berib turadigan tо‗siqlar 
bо‗lmaganda; 
-atrofdagi havo muhitining о‗ta toza bо‗lishiga talablar yuqori bо‗lganda; 
-yoqilg‗i-energetika resuslarini tejash maqsadida. Quyoshli issiq suv 
ta‘minoti tizimi (KIST) ning asosan ikki xili bor issiqlikni tabiiy uzatish (9 a-
rasm) va issiqlikni tashuvchini majburan haydab sirkulyatsiya qilish (2.9 b- 
rasm) hillari.
Agar quyosh energiyasi kollektor konturida va issiqlik bak-
akkumulyatorda suv bо‗lsa, QISTT bir konturli sxemada bajariladi. Issiqlik 
tashuvchining muzlab qolishining oldini olish maqsadida KEK konturida 
antifrizdan foydalanish mumkin, u holda antifrizdan suvga issiqlik 

---

43 
almashtiruvchi (teploobmenik) orqali uzatiladi va KISTT ikki konturli sxema 
orqali bajariladi. 2.9 a-rasm KISTT ning birinchi tipi
2.9-rasm.Quyosh suv isitish qurilmalarida tashuvchining (a) va majburiy (b) 
sirkulyatsiyasining prinsipial sxemasi 1-quyosh energiyasi kollektori 2-Issiq suv 
bak-akkumulyatori 3-Nasos 4. Aralashtirgich ventil 
odatda is‘temolchilar unga kо‗p bо‗lmaganda foydalaniladi, u holda issiqlik bak-
akkumulyatori quyosh energiyasi kollektoridan yuqoriroq yerga joylashtirilishi 
kerak. Is‘temol miqdori katta bо‗lsa, issiq suv sirkulyatsiyasi uchun nasos kerak 
bо‗ladi. 
2.10-rasm. Ikki konturli quyosh suv isitish qurilmalarida issiqlik tashuvchining 
(a) majburiy (b) sirkulyatsiyasining prinsipial sxemasi 
1. quyosh energiyasi kollektori 2. Issiqlik akkumulyatori 3. Issiqlik
almashtirgich 4. Qо‗shimcha issiqlik manbai 
5. Nasos 6. Saqlagich klapan 

---

44 
Geliyli suv isitgichlaridan foydalanishda foydalanuvchining issiq suv 
iste‘moli vaqt bо‗yicha qurilma maxsuldorligi bilan mos kelmasligi mumkin. 
Shuning uchun qurilmalarda issiqlik saqlash quyi tizimi-isitilayotgan suv uchun 
maxsus idishlar nazarda tutilgan bо‗lishi kerak. 
Akkumulyator - qurilmaning juda ham zarur unsuri hisoblanib, butun 
tizimning muvoffaqiyatligi ishlashi unga bog‗liqdir. 
Akkumulyatorning asosiy kо‗rsatkichi uning sig‗imidir.Chunki, kollektor 
va bak- akkumulyator yopik tizimini hosil qiladi. Undagi issiqlik tashuvchi 
sirkulyatsiya tabiiy konveksiya hisobiga yoki sirkulyatsiya nasos yordamida 
amalga oshiriladi. 
Akkumulyator sig‗imi va yig‗uvchi yuza maydoni о‗rtasida bevosita 
bog‗liqlik mavjud. Katta maydonli yig‗uvchi yuza va kichik sig‗imli 
akkumulyatorlarga ega bо‗lgan qurilmalarda kichik hajmdagi, lekin yuqori 
xaroratdagi issiq suvlarni ishlab chiqarish mumkin. Kichik maydonli yig‗uvchi 
yuza va katta sig‗imli akkumulyatorga ega bо‗lgan qurilmalarda esa, aksincha, 
katta hajmdagi past haroratli issiq suv ishlab chiqariladi. Birinchi holda quril 
mada yig‗ish samaradorligi pasayadi, ikkinichi holda tashqi zahira energiya 
is‘temoli ortadi. Majburiy sirkulyatsiya bо‗lmaganda, zichlik farqi hisobiga, 
akkumulyatordagi suv qatlam-qatlam bо‗lib joylashishga moyil bо‗ladi, ya‘ni 
harorati xar xil bо‗lgan qatlamlar hosil bо‗ladi. Shunday qilib, suyuq issiqlik 
tashuvchidan foydalanilganda bak ichida vertikal yo‘nalgan harorat gradiyenti 
hosil bо‗ladi haroratlar farqi bir necha o‘n gradusgacha etishi mumkin. Shu 
sababli kechasi (quyosh radiatsiyasi yо‗q vaqtda) issiqlik tashuvchining teskari 
oqimini yо‗qotish uchun termosifon sirkulyatsiyadan foydalanish asosida 
qurilgan tizim teskari klapan bilan ta‘minlanishi kerak. qatlamlarning hosil 
bо‗lishi akkumulyator shakliga ham bog‗liq. Rezervuarning balandligi uzining 
diametriga nisbatan kamida ikki marta katta bо‗lishi kerak. 
Tayyorlovchi zavodlar tomonidan issiq suv akkumulyatorlarining turli 
variantlari ishlab chiqarilmoqda. Lekin, shunga qaramasdan kichik va о‗rtacha 

---

45 
qurilmalar uchun maxsus tayyorlangan qurilmalardan foydalanish tavsiya 
qilinadi. kotishmalari, nometall materiallar hisoblanadi. Karroziyaning gal‘vanik 
juftlik hodisasi ta‘sir natijasi sifatida maxsus ishlab chiqilgan elektron tizimlar 
yordamida yoki «sarflanuvchi anod» deb ataluvchi qurilma yordamida oldi 
olinishi mumkin. Bundan tashqari, akkumulyator, yaxshi issiqlik izolyatsiyasiga 
ega bо‗lishi kerak. 
Quyosh yordamida, suv isitishning yirik tizimlarida, akkumlyatorlarining 
konstruktiv jixatdan murakkabrok foydalanishi mumkin. Bir necha bak-
akkumulyatorlarni о‗zaro ketma-ket ulanishi is‘temolchini issiq suv bilan 
ta‘minlashda uzilishlarni yо‗qotadi. 
Quyosh nuri yetishmasligi bilan bog‗liq bо‗lgan muammoning sodir 
bо‗lmasligi uchun quyosh suv isitish tizimlarida odatdagi energiya manbalari 
nazarda tutiladi. 
Kollektor quyosh tizimi quvvati yetarli bо‗lmay qolganda qо‗shimcha 
energiya manbasiga ulanadi. U energiya sarfi avji vaqtida is‘temolchini uzluksiz 
ta‘minlashni amalga oshirishni ta‘minlaydi. 
Unchalik katta bо‗lmagan quyosh qurilmalarida qо‗shimcha energiya 
sifatida elektr suv isitgichlar xizmat qiladi. Bundan tashqari gaz va mazut 
garelkalari qullanishi mumkin. 
Issiqlik quyosh qurilmalarining murakkabligiga kura turli nazorat va 
boshqarish quyi tizimlari mavjud. Eng soddalaridan (kichik termosifonlar 
variantlarda) haroratga bog‗liq ravishda rezerv energiya manbasini ulab yoki 
uzib turuvchi, akkumulyatorga joylashtirilgan datchiklaridan foydalaniladi. 
Murakkabrok qurilmalarda, harorat datchiklari konturning bir necha 
nuqtalarida joylashtiriladi. Bu turli nasoslar va klapanlar ulash uchun, qurilma 
umumiy holati haqida axborot olish va avtomatik nazoratni amalga oshirish 
imkoniyatini berdi. Bundan tashqari qurilma masofadan boshqarilishi mumkin 
va uning turli unsurlari holati xaqida axborot boshqa joyda joylashgan 
stansiyalarga uzatilishi mumkin. 

---

46 
Umuman olganda, xar doim, nazorat qurilmasini iloji boricha sodda qilib 
ishlab chiqilishi maqsadga muvofiqair. Lekin, shunga qaramasdan, u shunday 
darajada avtomatlashtirilgan bо‗lishi kerakki, foydalanuvchining doimiy 
ravishda kuzatib turishning zarurati bо‗lmasin. Harorat va suv miqdori haqida 
tо‗liq axborotni olish uchun akkumulyatorda bir necha datchikning bо‗lishi 
zarur. Kollektordan chiqishda suv oqimi harorat datchigining xuddi shunday 
datchikning akkumulyatorda joylashtirilishi bilan kombinatsiyalanishi katta 
ahamiyatga ega. Bu nasoslarni ishga tushirish va tо‗xtatish vaqtini tо‗g‗ri 
aniqash imkonini beradi. 
Nazorat boshqarishning kо‗plab quyi tizimlari mavjud. Bо‗lar, misol 
uchun, faoliyatlari bilan birgalikda gelioqurilma optimal rejimda ishlashning 
asosiy sharti hisoblandi. Nazorat tizimining notо‗g‗ri faoliyat kо‗rsatishi, 
qurilma uchun oqlab bо‗lmaydigan zararga olib kelishi mumkin. Nazorat 
tizimining yana bir qiymatli funksiyasini eslatib о‗tish zarur. Energiya 
yuqolishining oldini olish. quyosh nurlari yetarli bо‗lmagan davrlarda qurilma 
tо‗xtab-tо‗xtab ishlashi oqibatida energiyaning katta miqdori atrof muhitga 
ketishi mumkin. [3]